Баянцагаан угшлыг бэхжүүлсэн Батбуянгийн зэгэлүүд
Ардын хувьсгал ялснаас хойшхи 99 жилийн түүхэн дэх баяр наадмын хурдан морины цувааг шүүрдэж байхуйд Ц.Батбуян гэх нэр цөөнгүй таарна. Олноо Өвгөний Батбуян хэмээн алдаршсан энэ эрхмийн хүлгүүд 1930-1940 оны үед ид хурдалж байсан бөгөөд ОНЦГОЙ хэмээн тодотгох нь зүйтэй байх. Өөрөөр хэлбэл энэ арван жил бол Ц.Батбуян уяачийн од гүйсэн он цаг байлаа. Тэрээр нэг жилийн баяр наадмаас дөрөв, таван айраг, түрүү хүртэн гайхшруулж байсан юм.
Аз өм нь ассан, амны хишиг нь бялхсан Ц.Батбуян гэгч ямар хүн байсан бол. Энэ асуултыг мэдэж магад гэсэн хэд хэдэн хүнд тавилаа. Тэдгээрээс хамгийн олон мэдээлэл дуулгасан нь түүхийн ухааны доктор А.Баярмагнай. Тэрээр:
“...Ц.Батбуян гуай сумын дарга хийж явсан хүн гэнэ лээ. Морийг нь Маарамбын Баяр уядаг байсан гэдэг юм. Эцэг нь нутаг орондоо Өвгөн лам хэмээн алдаршсан Цэгмид гэж хүн байсан.Тиймээс хүүг нь Өвгөний Батбуян гэдэг болсон юм билээ. Цэгмид гуай морь айхтар таньдаг, сайн уяач байж. Чимэдлхайжав, Гомбосүрэн нарын хүсэлтээр Галшараас хоёр даага шинжин авч өгөхдөө: -Бор нь бага насандаа хурдална. Харин хар нь том болоод хурдална гэсэн байдаг. Нээрэн ч Чимэдлхайжавын авсан бор даага өсөх насандаа үнэхээр сайн хурдалж, Төв аймгийн урд талын сумдын наадамд хэд хэд түрүүлж, соёолон болмогц нь тэр нутгийн хурдан морь их үнэлж авдаг атлаа уяж хурдлуулдаггүй Сосор гэгч авчээ. Хар нь бага насандаа гавихгүй байснаа их насанд нийлэнгүүтээ хурдалж “Аягачийн хар” нэрт хурдан морь болсон байна”. Батбуян гуайг нэр цууд гаргасан зэгэл хонгор адууг аав нь шинжиж авч өгснийг чи мэдэх байлгүй” хэмээсэн юм.
Хурдан морь сонирхогчдын дунд Их зэгэл хэмээн алдаршсан хонгор халзан азарга бол Батбуян гуайд төрийн наадмын анхны айргийг авчирсан адуу. Гэхдээ энэ нь Батбуян хурдгүй байсан гэсэн үг огт биш. Тэднийх мал хуй сайтай. Адуу нь ч хурдан айл байж. Тэрээр 1920-иод оны үеэс хурдан морь уяж, арван засгийн наадамд хээр алаг азарга, зээрд морио түрүүлгэн, зээрд соёолон айргийн гуравт хурдлуулж байсан гэх мэдээлэл бий.
Цэгмид гуай холыг харж, хоёрыг сэтгэн арван засгийн наадамд түрүүлсэн алаг азаргаа Манзушир хутагтад өргөөд, цус холдуулж, чанар сайжруулахаар Сэцэн хан аймгийг зорьжээ. Энэ үйл явдал 1928,29 оны үед болсон бөгөөд Галшарын адуу ид гайхуулж байсан цаг. Өвгөн ноёны олон жилийн турш бодлогоор гарган авсан хурдны өмнө гишгэх адуу өдрийн од мэт болж байсан үе. Үүнийг ухаарсан хашир өвгөн нутгийн нэрт шинжээч Өлзийг дагуулан явжээ.
Галшарынхан төв халхын нэрт шинжээч, сайн уяач ирсэн сургаар дор бүрнээ адуугаа харуулж, хүүхэд унаж явсан үрээгээ хүртэл сонжуулж. Харин Цэгмид, Өлзий нар Дагмид-Очир Мээрэнгийн адууг удтал үзээд оодон сүүлтэй хөхөрсөн хонгор халзан үрээг авахаар тогтсон гэдэг. Энэ тухай нутгийн учир мэдэх хүмүүс “хэд хэдэн адуу нүдэнд нь туссан байх. Гэсэн ч хоорондоо “олон хонхортойгоос олон бүлтгэртэй нь дээр биз” хэмээн ярилцаад хонгор халзанг авахаар тогтсон хэмээдэг аж. Энэ үйл явдал хурдны цөм болсон Галшар нутгаас төмстэй үрээ гарсан анхны тохиолдлын нэг бөгөөд эхлэл нь байсан гэдэг.
Ц.Батбуянгийн Их зэгэл буюу энэ хонгор халзан азарга улсын баяр наадамд хоёр /1931, 1933 онуудад/ түрүүлж, хоёр /1930, 1934 онуудад/ айрагдан, аймаг, сумын наадамд олон түрүүлжээ.
Түүний үр Бага зэгэл 1933 онд хязааландаа айргийн гуравт хурдлаад, 1934 онд соёолон азарга түрүүлж, 1936 онд долоон настайдаа хоёр дахиа түрүүлээд буцах замдаа өвчин олж төрсөн нутаг Зогсоолдоо очиж мөнхөрчээ.
Цэгмэд ламтаны бодож тооцоолж байсанчлан Галшарын ганц төмстэй үрээ хурдны үр тарьж, тэр хавийнхны адууг нийлэнхүйд нь сүлээд зогсохгүй зэргэлдээ аймаг, суманд ч нэлээд очжээ. Энэ тухай түүхийн ухааны доктор А.Баярмагнай ” ...Батбуян гуайнд их хонгор халзан азарганы нь анхны төл бас нэгэн хонгор халзан азарга байсан. Энэ хоёрыг “Их зэгэл”, “Бага зэгэл” гэж нэрлэдэг байв. Их бага хоёр зэгэлийн үр хар, хүрэн, зээрд, бэдэртэй хул азарганууд байсан бөгөөд тэдний эр үр бүгд нь хурдалж өөрийн сумын нутгаар тархсан төдийгүй, эдний адууны удмын азарга, морьд, гүү байдас 40-50-иад онд Төв аймгийн өмнөд, Дундговь аймгийн умард сумдаар ихэд тарж “Баянцагаан” угшлын адууны тархацын хүрээг нэлээн тэлсэн байна.” хэмээн бичсэн байдаг.
Өөрөөр хэлбэл Цэгмид өвгөний тэр нэгэн үйлдэл нэг айлын адууг сайжруулаад зогссонгүй нэлээд хэдэн сумын адууг сэлбэж, Баянцагаан гэх бэсрэг угшлыг батжуулжээ. Баянцагаан угшлын гурван гол тулгуурын нэг хэмээгддэг Өвгөний Батбуян гэх нэрт уяачийн хурдан зэгэлүүд, түүний үр удмаас олон сайн их насны морьд төрсөн бөгөөд хурдан морь судлаач П.Дашдэмбэрэл: “1929 оны үед Өлзий өвгөний хамтаар Галшар орж Дагмид-Очир мээрэнгээс зэгэл халзан үрээ худалдан авсан нь их зэгэл нэртэй хурдан азарга болж улсын наадамд хоёр түрүүлж, хоёр айрагдсан. Хөх цавьдар азарганы үр нь С.Банзрагчийн Аварга зээрд морь, охин төлөөс нь гарсан Б.Банзрагчийн Толбот бор азарга зэрэг аварга хүлгүүд төрсөн. 1938 оны улсын наадамд түрүүлсэн Дундговийн Учиралын Хайнзангийн хонгор их морь бол ах дүүдээ өгсөн олон сайн морьдын нэг” хэмээн ярьсан юм.
Дээрх хоёр эрхмийн ярианаас дүгнэбэл Ц.Батбуян уяачийн зэгэлүүдийн үр удамд үржлийн тодорхой бодлого баримталсан бол одоо бидэнд мэдэгдэж буйгаас илүү өргөн цар хүрээтэй хурдны тойм гарах байсан мэт. Өөрөөр хэлбэл зэгэлүүдийн эр төлийн ихэнхээр нь азарга тавьж, нутгийн угшил сайт олон гүүг цуглуулан үржил хийсэн бол Галшарын дайнд хүрэхгүй ч хол дутахгүй бэсрэг угшил гарах байсан мэт санагдах.
Ингээд эрхэм уншигч, та бүхэнд Ц.Батбуян уяачийн төрийн наадамд үзүүлсэн амжилтыг түүвэрлэн хүргэе.
Амжилтын товчоон:
1. 1930 онд Их зэгэл азарга айргийн тав
2. 1931 онд Их зэгэл азарга түрүү
3. 1933 онд Их зэгэл азарга түрүү
4. 1933 онд их насны халиун морь айргийн гурав
5. 1933 онд Бага зэгэл азарга хязаалан айргийн гурав
6. 1933 онд зээрд даага айргийн тав
7. 1934 онд хонгор халзан азарга айргийн гурав
8. 1934 онд Бага зэгэл азарга соёолон түрүү
9. 1934 онд хөх саарал соёолон айргийн тав
10.1934 онд цавьдар хязаалан аман хүзүү
11. 1935 онд хөх цавьдар соёолон айргийн дөрөв
12. 1936 онд Бага зэгэл азарга түрүү
13. 1936 онд цавьдар соёолон айргийн дөрөв
14. 1936 онд хонгор соёолон айргийн тав
15. 1936 онд хүрэн зээрд хязаалан айргийн дөрөв
16. 1936 онд Хав хул шүдлэн айргийн гурав
17. 1937 онд хар азарга айргийн дөрөв
18. 1937 онд Чөтгөр зээрд соёолон түрүү
19. 1937 онд зээрд хязаалан айргийн гурав
20. 1938 онд Хөх цавьдар азарга айргийн дөрөв
21.1938 онд хар саарал их насны морь аман хүзүү
22. 1939 онд Бидэрт хул азарга айргийн гурав
23. 1939 онд хүрэн хязаалан айргийн гурав
24. 1939 онд сартай хээр шүдлэн айргийн гурав
25.1940 онд хул хязаалан айргийн тав
А.Тэлмэн /гэрэл зургийг Морины Даашкагийн архиваас авав/
0 Сэтгэгдэл
ХХЗХ-ны журмын дагуу зүй зохисгүй зарим үг, хэллэгийг хязгаарласан тул ТА сэтгэгдэл бичихдээ хууль зүйн болон ёс суртахууны хэм хэмжээг хүндэтгэнэ үү. Хэм хэмжээг зөрчсөн сэтгэгдэлийг админ устгах эрхтэй.
- Өчигдөр, 17:46 минут Богд хан уулын аймаг байгуулагдсаны 100 жилийн ой,…
- Лхагва, 11:21 минут МУ-ын Тод манлай уяач Б.Далай: Уяачийн амжилтанд г…
- 3-р сарын 19 -нд Архангай аймгийн 100 жилийн ой, хангайн бүсийн ура…
- 3-р сарын 19 -нд 2023 оны ММСУХ-ны чансаа өндөр уяачид
- 3-р сарын 05 -нд 2023 ОНЫ 21 АЙМГИЙН ШИЛДЭГ УЯАЧ, УРАЛДААНЧ ХҮҮХДҮҮ…
- 3-р сарын 05 -нд Аймгийн Алдарт уяач Ш.Мөнхбаатар:Ах дүү дөрвүүл аа…
- 3-р сарын 05 -нд 2023 ОНЫ ММСУХ-НЫ 21 АЙМГИЙН ШИЛДЭГ САЛБАР ХОЛБОО,…
- 3-р сарын 05 -нд Архангай аймгийн 100 жилийн ой, хангайн бүсийн ура…
- 2-р сарын 27 -нд Манлай уяач Ч.Сугар: Алаг морийг харсан хүн болгон…
- 2-р сарын 27 -нд 2022 оны чансаа өндөр сонгомол дээд насны хүлгүүд
- 2-р сарын 26 -нд Н.Билэгтсайхан 66 оноогоор 2022 оны чансаа өндөр у…
- 2-р сарын 26 -нд Хэнтий аймгийн 100 жилийн ой, зүүн бүсийн уралдаан…
- 2024 оны 2-р сарын 26 -нд МОНГОЛ УЛСЫН 2022 ОНЫ ӨНДӨР ЧАНСААТАЙ ИХ НАСНЫ МОР…
- 2024 оны 2-р сарын 26 -нд О.Батбилэг 73 оноогоор 2022 оны чансаа өндөр уяачд…
- 2024 оны 2-р сарын 26 -нд МУ-ын Алдарт уяач Г.Болдбаатар:Наадмын маргаашнаас…
- 2024 оны 2-р сарын 22 -нд 2022 оны чансаа өндөр азарганууд
- 2024 оны 2-р сарын 22 -нд 2022 оны МУ-ын шилдэг уяач, уралдаанч хүүхдүүд
- 2024 оны 2-р сарын 21 -нд ММСУХ-ны 2022 оны шилдгүүд шагналаа авлаа
- 2024 оны 2-р сарын 21 -нд Архангай аймгийн 100 жилийн ой, хангайн бүсийн ура…
- 2024 оны 2-р сарын 20 -нд Уяач Б.Батжаргал: Сүүлд цоохор даага даяндуулсан
- 2024 оны 2-р сарын 19 -нд Богд хан уулын аймаг байгуулагдсаны 100 жилийн ой,…
- 2024 оны 2-р сарын 14 -нд Цолоо ахиулсан уяачид
- 2024 оны 2-р сарын 07 -нд Нийслэлийн Алдарт уяач цолоор 28 хүн шагнагджээ
- 2024 оны 2-р сарын 07 -нд Дөрвөн Тод, дөрвөн Манлай, 18 Алдарт уяач цол авах…
- 2024 оны 2-р сарын 07 -нд Сумын Алдарт уяач Н.ДУГАРЖАВ: БИ ДӨРӨВДҮГЭЭР АНГИА…
- 2024 оны 2-р сарын 05 -нд Богд хан уулын аймаг байгуулагдсаны 100 жилийн ой,…
- 2024 оны 2-р сарын 05 -нд Хэнтий аймгийн 100 жилийн ой, зүүн бүсийн уралдаан…
- 2024 оны 1-р сарын 27 -нд Сумын Алдарт уяач Д.Батбаяр: Би Биндэрт анх адуу т…
- 2024 оны 1-р сарын 26 -нд Хэнтий аймгийн 100 жилийн ой, зүүн бүсийн уралдаан…
- 2024 оны 1-р сарын 25 -нд Архангай аймгийн 100 жилийн ой, хангайн бүсийн ура…
- 2024 оны 1-р сарын 24 -нд СУМЫН АЛДАРТ УЯАЧ А.Цэрэндорж: ЗААМАРТ ДАЛАЙ ЛАМЫГ…
- 2024 оны 1-р сарын 22 -нд Завхан аймгийн 100 жилийн ой, баруун бүсийн уралда…
- 2024 оны 1-р сарын 21 -нд Аймгийн Алдарт уяач Б.Баттөр: Таван жилийн дотор с…
- 2024 оны 1-р сарын 18 -нд Богд хан уулын аймаг байгуулагдсаны 100 жилийн ой,…
- 2024 оны 1-р сарын 15 -нд Аймгийн Алдарт уяач Ц.Жамсран: Өөрийн тамгатай уна…
- 2024 оны 1-р сарын 15 -нд Богд хан уулын аймаг байгуулагдсаны 100 жилийн ой,…
- 2024 оны 1-р сарын 11 -нд Хэнтий аймгийн 100 жилийн ой, зүүн бүсийн уралдаан…
- 2024 оны 1-р сарын 10 -нд Аймгийн Алдарт уяач М.Мөнхбаяр: Адууны төлөө уйгаг…
- 2024 оны 1-р сарын 10 -нд Завхан аймгийн 100 жилийн ой, баруун бүсийн уралда…
- 2024 оны 1-р сарын 08 -нд Сумын Алдарт уяач Ц.ГЭРЭЛБААТАР: Сайн адууны удам …
- 2024 оны 1-р сарын 08 -нд Завхан аймгийн 100 жилийн ой, баруун бүсийн урал…
- 2024 оны 1-р сарын 03 -нд Хамгийн шимт тэжээлийг мэдэх үү?
- 2024 оны 1-р сарын 02 -нд М.Энхтайван: Хүн хэдий чинээ сэтгэлээ өгнө, адуу т…
- 2023 оны 12-р сарын 27 -нд Хэнтий аймгийн 100 жилийн ой, зүүн бүсийн уралдаан…
- 2023 оны 12-р сарын 25 -нд Баахан хэрэг тарих Баяндэлгэрийн буурал
- 2023 оны 12-р сарын 23 -нд Нийслэлийн Алдарт Уяач цолны болзол хангасан уяачд…
- 2023 оны 12-р сарын 22 -нд Аймгийн Алдарт уяач Г.Энхбаатар: Аавынхаа уяаны ар…
- 2023 оны 12-р сарын 17 -нд Хэнтий аймгийн 100 жилийн ой, зүүн бүсийн уралдаан…
- 2023 оны 10-р сарын 29 -нд Сумын Алдарт уяач Л.Батноров: Азарганы түрүүгээр а…
- 2023 оны 10-р сарын 28 -нд Өвгөн ноён М.Пүрэвжавын нэрэмжит уралдаануудын нэг…
Сэтгэгдэл бичигдээгүй байна