Аймгийн алдарт уяач С.Хишгээ: Миний адуу хаана ч хэний ч хүлэгтэй уралдах чадвартай адуу

- Таныг Эрдэнэтийн адуу сайжрах үндсийг тавьсан гэлцэх юм билээ. Ер нь хэдий үеэс эхэлсэн бэ?
- Би чинь Алтанбулагийн ХАА-н техникум, ХАА-н дээд сургуулийг мал зүйч мэргэжлээр төгссөн хүн. Сургууль төгсөөд Сэлэнгэ аймагт ажиллаж байхдаа хил дагуух Орос, Буриадын адууг хараад монгол адуутай цус сэлбэвэл сайхан биетэй хурдан адуу гаргаж болох юм гэдэг анх орж ирсэн юм.
Жаргалантын морин завод,  морин тойруулгын адуунууд ид хурдан байсан үе л дээ. Тэгж байгаад 1975 оноос үржил селекцийг сонирхон  хурдны угшилтай адуу гаргаж авахаар зориг шулуудсан. Оросоос Будённы, Доно үйлдрийн азарга оруулж ирээд гарсан эрлийз үрээнүүдээ Булган, Эрдэнэт хотод үржүүлэх болсон юм.  Ингэж л үржил селекцийн ажлын эхлэлийг тавьж байлаа.
-Тийнхүү гаргаж авсан шинэ монгол адууны үр төлөөс хаашаа хаашаа гаргасан бэ?
-Өө тэгэлгүй яахав. Найз нөхөддөө бэлэглэсэн. Зарим нэгийг нь зарж, сольж цус сэлбэсэн. Жишээлбэл Сэлэнгэ аймгийн Зүүнхараад хоёр азарга, таван гүү, Хөвсгөлд нэг азарга, хоёр гүү, Архангай, Хэнтий, Дорнод, Говь-Алтай, Өвөрхангай, Төв аймаг руу тав арваар нь зөндөө явуулсан даа. Эрдэнэт Булган хавиар бол их тараасан. Тэр хүмүүс цааш нь яаж хольж сольсон юм мэдэхгүй байна. Ер нь бол энэ хавиар миний адуу их тарсан шүү. Миний адууны хольцгүй адуу байхгүй гээд хэлчихвэл нэг их буруудахгүй байх.
-Энд тэнд очсон хэр давхиж байна. Сураг ажиг тавьж байх юм уу?
-Сүүлийн үед өөрийн уясан хүлэг хэр  хурдлах бол гэхээсээ хүнд очсон морьд хаана яаж давхиж байна гэдгийг л сонирхдог болж дээ. Хурдан морь судлаач, сэтгүүлч Шарын Ганхуяг “Аранжин тоостой хүлгүүд” номондоо миний адууг “Хишгээ адуу”  гэсэн нь үржил селекцийн ажлыг минь үнэлэн, цаашид адууныхаа чанарыг улам сайжруулах урам зориг өгсөн. Хамгийн сүүлд гэхэд л адуугаа Англи цустай сэлбэж анхныхаа төлийг аван ихэд урамшаад байгаа.
-Таны гаргаж авсан адууны онцлог давуу тал нь юу байна?
- Цэвэр монгол адууг бодвол арай товируун. Цэвэрхэн гоёмсог талдаа  юмуу даа. Мөн ойрын зайнд илүү хурдална. Уналгаа эдэлгээ, уяа сойлгыг нь зөв тааруулбал хаана ч хэний ч хүлэгтэй уралдах чадвартай тийм л адуу даа.
-Таныг удам дамжсан уяач гэж сонссон. Уяаны эрдэмд хөтөлсөн хүн таны аав уу?
-Тэгэлгүй яахав. Багаасаа аавынхаа морь уяхыг харж уяаны арга ухаанд суралцаж байлаа. Хурдан моринд томдоод эхэлмэгц 1960 оноос бие даан уях болж 1961 онд Түшиг, Цагааннуур сумын наадамд их нас айрагдуулан, соёолон түрүүлгэж байлаа.
-Сайн багшийн шаггүй шавь байж?
-Аавынхаа захиас бүрийг дагасных биз дээ.Сүүлийн үед байгал цаг уур өөрчлөгдөн, уламжлалт уяаны арга барил өөрчлөгдөхийн хэрээр өөрөө  өөртөө л багшлахаас өөргүй болж байна даа. 
- Хэдий өөрчлөгдсөн ч гэсэн. Аавын тань сургааль, зөвлөгөө хэрэг болох үе байдаг л байлгүй?
- Аав минь “хурдан морины хөлийг нь л хайрлах хэрэгтэй. Сайхан ажнай хөл муудвал нисдэг байсан ч хэрэггүй болж байгаа юм” гэдэгсэн. Тиймээс одоо хүртэл морины хөлийг доголгох вий хэмээн болгоомжилж уяаны ажлын дараа ажуухан хөдөлгөдөг. 
- Цаг хатуу үед уяа морьдоо хэрхэн дарга даамлуудын нүднээс аргалдаг байв даа?
- Тухайн үед нэг өрхөд хоёр толгой адуу л ноогддог байсан. Ийм байхад алийг нь уяж, алийг нь унах билээ. Адуугүй айлуудад гуйж тоолуулаад шагналд нь нэгийг нь өгнө. Тэр нь баригдвал хураалгадаг байлаа. Тэгээд л малчин хүний нэр дээр голдуу хурдан морио уядаг байсан даа.
-Монгол хүн монголоороо байх эрхгүй тэр цагийг бодвол одоо  сайхан болж дээ. Магнай тэнийлгэсэн баяр наадмынхаа дурсамжаас хуваалцаач?
-Миний унаган хээр соёолонг зээ хүү Тэмүүжин маань уяад бид хоёр 2008 онд Булган аймагт болсон олимпийн аварга Н .Түвшинбаярын мялаалга наадамд очсон юм. Гэтэл яг гарахын өмнө нь зээ маань надаас зөрсөөр байгаад хөлс авчихлаа. Би дийлэлгүй “Энэ олон уяачдаас зовж байна. Намайг л ийм юм хийж байна гэнэ шүү дээ” гэлээ. Удсан ч үгүй Манлай уяач Д.Чулуунбат “өвгөн ноён ёстой нууц юмаа хийж байх шив дээ” гээд намайг цаашлуулахад нь “би биш хүү” гэлтэй биш “тиймээ” гэчихээд “хэлээгүй юу” гээд хүүгээ нудраад авлаа. Хүү ч “зүгээр, зүгээр түрүүлнэ” гэж байна. Гэтэл газар газраас хурд цугласан дуулиантай аваргын наадамд хээр соёолон маань түрүү магнайд хурдалсан. Ийм л сонин түүхтэй түрүүлж УАЗ-469 машинаар шагнуулан бид хоёр баярлаж билээ. Тэгэхэд л зээ хүүгээ их тоосон шүү.
-Удам залгасан шаггүй уяач төрөх нь ээ?
- Удам маань миний үед л уяачаар тасрахгүй болсон. Миний хүү аймгийн Алдарт уяач Х.Жаргалсайхан, хүргэн Л.Хишигсүрэн нар маань миний бий болгосон угшлыг үргэлжлүүлэн өсгөн уяа сойлго тааруулж байна. Мөн зээ хүү Тэмүүжин маань одооноос  бие даан морь уяж байна. Ирэх жил дээд сургуулиа дүүргэх юм. Тэгээд л би нэг мөр амрах байх.
- Уяан дээр хагас зууныг үдсэн уяач олон сайхан хүлэгтэй байсан байлгүй. Онцлоод дурдвал?
- Тавь гаруй жил хийморьлог энэ амьтныг дагасных хол ойрын том жижиг олон ч наадмаас хишиг хүртсэн. 60-70-аад онд хүний нэр дээр уралдуулж байсныг оруулахгүйгээр зөвхөн өөрийн нэр дээр авсан 20 гаруй түрүү, 30 гаруй айраг байна. Намайг өдий зэрэгтэй явах урам өгсөн сайхан сайхан хүлэг олон байлгүй яахав. 1960-аад онд Сэлэнгийн Зүүнбүрэнд Нийгмийн хүрэн гэж Сэлэнгэ даяар цуутай хурд байсныг миний халтар морь анх дийлж түрүүлэн баярлуулж байлаа. Монгол улсын Алдарт уяач Пүрэвжал панзаас авсан хар азарга, унаган хонгор морь, олимпийн аварга Н. Түвшинбаярын мялаалганд түрүүлсэн хээр соёолон гээд дурьдвал олон бий.
- Удам дагасан уяач моринд шимтэгч залууст сургамж хайрлаач?
- Өвөө, аавын яриагаар дээхэн үеийн уяа  их нарийн дэгтэй байж. Тэр нь цаанаа их утга учир агуулдаг байсан гэдэг. Уяагаа зөв зүгтээ татах, зөв өдрөө морио барихаас эхлээд бусадтай үг сөрөх, хэл ам хэрүүл тэмцэл хийхийг хүртэл цээрлэдэг байлаа. Бидний үеийг бодвол сүүлийн үеийн залууст илүү өргөн боломж нөхцөл бүрдэж байна. Түүнийгээ бүрэн дүүрэн гол нь зөв ашиглах хэрэгтэй. Гагцхүү эзэн хүн өөрөө хичээж зөв хөдөлмөрлөж чадвал амжилтанд хүрдэг гэдгийг санан, нэг гаргасан алдаагаа давтахгүй байх хэрэгтэй.
- Баярлалаа. “Хишгээ” угшлын адуу улам сайжирч унага бүхэн нь босоо төрөх болтугай.

                                                                                                                                                        А.Энхжил