Нэрт уяач “хоргой” Батсүх Жаргалант адууны тухай

Хэнтий аймгийн Баянхутаг сумын уугуул, Төв аймгийн Жаргалант сумын харьяат нэрт  уяач “хоргой” хэмээх Батсүх гуайтайн уулзаж ярилцахад чухал сонин, зүйлийг хэлж байсныг мартах аргагүй. Хар багаасаа монгол адууг унаж эдэлж өссөн, идэр залуугаасаа тахийн, Жаргалантын эрлийз адууг маллаж, эдэлж явсан, олон залуучуудыг хурдан морины соёлд сургаж бүхий л хөдөлмөрөө адуунд зориулсан юм үзэж нүд тайлсан өвгөн уяач билээ. Жаргалант адуу гэдэг чухам ямар адуу бий болсон,  ямар нь  хурдалж байсан, хамгийн хурдалж тодорсон адуу, түүний үр удам, одоо яагаад байхгүй болсон зэргийг өөрийн биеэр  үзэж туулсан хүн.  Тэрээр “би өмнө нь Даваахүүд ярьж байсан, одоо чамд ярья” гээд : 
-Партизаны САА-н Манлай уяач Доржсүрэнгийн Даян түмний эх хээр морь байна шүү дээ? Баянцагааны Баяр адууны угшилтай. Баянцагааны МУ-ын Алдарт уяач “сэрх” Тожил надад ам цагаан хул, шар хээр ч юм шиг завсрын зүстэй гүү өгсөн юм. Тэгэхдээ “манай хадмын адууны байдас шүү. Ах унаад  нүдэн Бат даалуу тоглоод  энд тэнд тэнэж яваад унагалуулдаггүй юм. Чи унагалуулаарай” гэж хэлж өгсөн. Би түүнийг Жаргалантад аваачаад тахийн хээрт хураалгасан. Гэтэл намар нь “ногоон” Цэндсүрэн гэгч шоронгоос гарч ирээд надтай уулзан ганц юм задлаад идэшний адуу хэрэгтэй байна гэж гуйгаад байхаар нь:
–Би чамд хул, шар хээр гүүгээ өгье. Энэ гүүнээс сайн төл гарна. Ямар ч байсан алж идэж болохгүй шүү, өөрөө зохицуулаарай гэж хэлээд өгсөн. Цэндсүрэн надаас аваачаад  “хар толгой” Чадраабалтай идэшний адуугаар сольсон байсан. Тэнд очоод гарсан унага нь явсаар Доржсүрэнгийн хээр морь болсон нь тэр юм. Чадраабал, Дамдинбазар гээд Завханыхан надаас авсан гүүний удам угшлыг тодорхой мэддэггүй юм шиг байгаа  юм. Үүнийг Даваахүүд би хэлж л байсан  даа. Тиймээс Доржсүрэнгийн хээр морь Оросын Дон ч билүү, будённый ч билүү эрлийз гүү,  тахийн эрлийз азарга орсон эцэгтэй Баянцагааны Баяр адууны хул шар хээр  гүүнээс гарсан удамтай юм.
Жаргалантад ингэж хурдалсан их насны морь урьд өмнө ч байгаагүй, одоо ч дахиж төрөөгүй юм. Юндэндоржийн хээр гэж байсан ч төрийн олон наадамд түрүүлж байгаагүй.
Жаргалантын тахийн эрлийз адууны тухай ярих юм бол яг үнэндээ армиас  маршал Чойбалсанд тахийн эрлийз хоёр гүү, тахийн эрлийз нэг азарган үрээ бэлэглэснийг      Жаргалантын САА-д  өгсөн юм билээ. Гэтэл азарган үрээ нь хүн, мал барьчих гээд  маллахын аргагүй амьтан болж төмөр тушаагаар тушиж хүлж байгаад  төмөр тушаатай нь зүүн хараагийн хориход  идэшинд хүргүүлжээ. Тэгсэн өнөөх тахийн эрлийз азарган үрээ нь алах гэж очсон хоригдлыг туурайгаараа цавчаад амь нас нь хохирсон харамсалтай түүхтэй юм. Сүүлдээ хоригдлууд нийлж байгаад “цааш нь харуулсан” байдаг.  Жаргалантын САА-д  Цэрэнпэл зоотехникийг байх үед түүний удмаас үлдсэн тахийн бор гэдэг сайхан бор халиун халзан азарганы төл буган хээр унага гараад түүгээр азарга тавиад тахийн хээр гэдэг нэртэй болсон байсан юм. Тэр хээр азарганд би Баяр адууны хул, шар хээр гүүг тавьж  түүний төл нь  Доржсүрэнгийн хээр морь юм. Надаас өөр ингэж мэдэх хүн одоо байхгүй. Тахийн хоёр гүүний нэгнээс нь гарсан нь 1957 оны улсын наадмаар Буянт-Ухаад сайран дээр буруу харж зогсоод гуравт ордог даага юм. Ер нь тахийн эрлийзүүдээс хар голтой хул хээр, хар голтой улаан хээр, өсгий цагаан зүстэйнүүд нь сайн адуу байдаг. Тахийн азаргатай холбоотой нилээд хэдэн төл үлдсэн. Ихэнх нь   харин ёстой урдуураа очвол хаздаг, хойгуураа очвол өшиглөдөг, олмоо татвал самардаг сургаж дийлддэггүй, эсвэл унаад урагшаа гишгэдэггүй араншинтай адуу гардаг байсан. Тэднээс ганц нэгэн гайгүй адуу гарсан нь Юндэндоржийн хээр, Балчингийн хээр  буюу Чойжилын хээр гээд хэдхэн адуу бий.
  Чойжамцын шүдлэн, хязаалан, соёолон улсад гурав түрүүлдэг хурдан хээрийн  эцэг нь олдохгүй юм гэж Цэдэнбалжир багш ярьдаг байсан. Тэд мэдэхгүй нь аргагүй л дээ.  Усны Нанзадын хар морины үр юм шүү дээ. Үртэй морь нэг л төл гардаг, тэр нь сайн гардаг гэдэг үнэн юм билээ. Хар морь болохоор Жаргалантын Дон үүлдрийн хөлгүй барак азаргыг усны Нанзад тэргэнд хөллөөд Нанзадын  ганц хар  гүүг нь хурааж байсан юм. Хар гүүнээс эр хар унага гарсан. Хар унагыг нь засаад асман азарга болсон. Асман болоод “япон”  Будын ганц бор гүүг хурааж байгаад ганц унага гарсан нь Чойжамцын  хурдан хээр морь байгаа юм.  Түүнээс хойш тэр гүүг өөр азарганд  хураалгаад олон унага гарсан. Нэг ч   олигтой адуу гараагүй. Үүнээс өөр хурдалсан удам, үр төл гэж байхгүй. Ер нь Жаргалантын эрлийз адуунаас одоо бараг байхгүй болсон.  Жолооч “онин” Хишгээд ганц нэгэн адуу байгаа. Ер нь байхгүй болчихоод л байгаа юм. 
 Гарамжавын улсад түрүүлсэн “их салхины” үрийн үр “гээдэн” хүрэнийг би авч азарга тавьж байсан. Тэр маань Бурхан халдуны “гээдэн” хүрэн азарга гэж байж байгаад одоо тасарлаа. Миний “гээдэн” хүрэн ухна шиг юм байж л байдаг, хурдалж л байдаг байсан.  Түүний үр төлүүд Дашаа, Мундаад байгаа олигтой давхиж байгаа юм алга. Бас л тасарч байна.
Ер нь энэ эрлийз цус малыг сайжруулдаггүй муудуулдаг нь үнэн юм байна. Эрлийз,  хурлийз, хунхууз, усан хунхууз, ортоом, усан ортоом гээд байхгүй болдог гэдэг яг л тэр маягаар дуусч байх шиг байгаа юм.  Хувь тавилан нь тэр юм байлгүй. Өвгөн ах нь  их л юм үзлээ дээ үнэн юм үнэн л байдаг байхгүй юу? ... гэж ярьж билээ. Эндээс нэрт уяач “хоргой” хэмээх Батсүх гуайн ярианд эргэлзэх зүйл үгүй л болов уу?   

Н.Санжаадорж
 2011.03.08.