ИХ ШАВЬ УГШЛЫН АДУУ
А.Тэлмэн
2012 оны 2-р сарын 03 -нд
Монголын хурдан морины уралдааны түүхэнд тодоор бичигдсэн Их шавийн буюу Богдын шавийн гэх нэгэн угшлыг дурьдахгүй өнгөрч болохгүй юм. Учир нь энэ угшлын хурдан морьд XX зууны туршид нэлээд ноёлонгуй байртай уралдаж ирсэн байна. Шавийн голлох отгууд нь одоогийн Төв аймгийн нутгийг хамарч байв. Хэдийгээр өнгөрсөн зууны 20-иод оны дундуур Шавийн захиргааг устган тараасан боловч олон түмний дунд нэр ус нь хадгалагдсаар мориныхон дунд энэ үг хэвшмэл нэр томъёо болжээ.
Монгол Улсын нийслэл дөрвөн уулын дунд суурьшсанаар Богд гэгээнтэнд Даншиг Мандал өргөж хийдэг их наадам нь мөн тэнд болдог болжээ. Ийм учраас газрын ойроор тэр нутгийн уяачид, хурдан морьд уул наадамд түлхүү оролцох болсон нь мэдээжийн хэрэг.
Ийнхүү 100 гаруй жил болоход энэ нутгийн уяачдийн туршлага, ур чадвар дээшилж, адууны нь чанар чансаа сайжирч, морьд нь сайн хурдлах болсон байна. Хөгжлийн ийм ерөнхий дэвсгэр дээр өнгөрсөн зууны эхэн болон дунд үеэр Богдхан уулын энгэр нутгаас хэдэн сайн морь, хэдэн сайн уяач тодорчээ. Энэ нь, энэ нутагт бие даасан нэгэн бэсрэг угшил үүсч бэхжиж байгааг илтгэсэн хэрэг явдал юм.
Энэ үйл явцын гол цөм нь Манзушир хутагт Цэрэндорж хэмээх Монголын шашин төрийн нэрт зүтгэлтний орчин тойронд түүний нэр нөлөөн доор өрнөж улам хүчээ авчээ. XX зууны эхээр энэ хутагтад Монголын өнцөг булан бүрээс, хол ойроос хурдан сайхан адуу нэлээд хэмжээгээр өргөгдөн ирж байв. Тэднийх нь дотроос “Шатан” Гомбожавын шарга “Шооногойн” буурал хээр, Падын зээрд халзан зэрэг азарга, их насны морьд, “Аасаг” Балдандоржийн хар зэрэг бага нас 20-30-аад оны үед тодрон гарч байжээ.
Мөн уяачдын эгнээ ихээхэн өргөжиж мэдлэг туршлага, ур чадвар нь дээшилсний дотроос Наваамөрийн Пад, түүний яваачин “Шож” Пүрэв, “Бүдүүн” Жамц, “Оонон” Чулуун зэрэг уяачид тодорч залуусын бүхэл бүтэн эгнээг араасаа дагуулсан байна. Үүнээс тэр цагийн үндэсний хөрөнгөтөн Наваанмөрийн Пад уяач, хөрөнгө чинээ, нэр нөлөөгөөрөө ялгаран “Их шавийн” гэж нэрлэгдсэн хурдан угшлыг үүсгэгч нь болж чадсан билээ. Түүний зээрд халзан морь “Их хүрэн”, “Янзаган” зэрэг азарганууд улсын наадамд олон удаа айрагдаж, түрүүлэн үр төл нь тархан дэлгэрсэн юм. Энэ их уяач тухайн цагтаа үнэмлэхүй өндөр амжилт үзүүлж өнөө цагийн Манлай уяачийн болзлыг ханган биелүүлсэн учир ММСУХ-ноос түүний гал голомтод дурсгалын мөнгөн судар хадгалуулсан билээ. Түүний үүсгэсэн угшлын адуунаас буюу Төв аймгийн Авдарбаян, Сэргэлэн, сумдын хурдан морьд үндэсний их баяр наадмаас 60 орчим түрүү 200 гаруй айраг авсан байна.
Энэ угшлын нэгэн онцлог нь, эндээс XX зууны Монголын Манлай хурдан хүлэг төрсөн явдал юм. Төв аймгийн Баян сумын Жамцын Шийтэрийн зээрд азарга бол яах аргагүй Их шавийн угшлын хурдан хүлэг юм. Энэ азарга Үндэсний Их баяр наадамд дөрөв түрүүлж, гурав аман хүзүүдэж гайхамшигт үзүүлэн Засаг төрийн Зандан ширээ цолыг хүртсэн билээ.
Энэ угшил 1950-иад оны үед Галшар, Баянцагаан зэрэг удам угшлаар цус сэлбэн улам хүчирхэгжиж байтал, Монгол орон даяар өрнөсөн нэгдэлжих хөдөлгөөний хар гайгаар бодлого нь алдагдаж тархац нь зогсож Монголын бусад хурдан удам угшлын нэгэн адил хувь заяаг эдэлсэн юмдаа.
Гэвч энд нутгийн уяачдын залгамж үеийнхэн адууныхаа угшлыг хадгалах хөгжүүлэх талаар багахан хүрээнд ч болов ухаалаг бодлого хэрэгжүүлж, энэ угшлыг одоо ч хадгалсаар байна. Үүнийг чадварлаг хэрэгжүүлсэн төлөөлөгчид нь Л.Дамдан, Д.Даш, Падын Цэдэв, Д.Сундуй нарын зэрэг хүмүүс юм. Эд цөм МУ-ын Манлай, Алдарт уяачид юм.Эдний үед адуугаа Галшар адуугаар сэлбэхийн зэрэгцээ, Жаргалантын сайжруулсан монгол адуугаар цус сэлбэх ухаалаг хөдөлгөөн өрнөсөн юм. Д.Даш, П.Цэдэв нар бол анх удаа “Баруун хойноос” буюу Жаргалант Борнуураас хурдан үрээ, байдас, худалдан авч үр төлийг нь хурдлуулсан уяачид юм. Үүний дараах үеийн Их шавийн тэргүүн уяачид нь Монгол Улсын Тод манлай уяач Д.Онон, Ц.Хэнмэдэх нарын зэрэг хүмүүс, Тэдний залгамжлагчид нь Ч.Судар, О.Батбилэг, Л.Сүхээ нарын залуучууд ….
Энэ угшлын өнөө цагийн сайн хурдан хүлэг нь та бидний андахгүй мэдэх “Ажнай”-н Бат-Эрдэнийн “Туган хул” буюу “Туган ухаа”….
Их шавийн угшлын хурдан хүлгүүд наадамчин олон түмний үеийн үед баясгасаар байх болно.
А.Баярмагнай
"Тод магнай" сэтгүүл 2011 оны 5 сар № 16
Монгол Улсын нийслэл дөрвөн уулын дунд суурьшсанаар Богд гэгээнтэнд Даншиг Мандал өргөж хийдэг их наадам нь мөн тэнд болдог болжээ. Ийм учраас газрын ойроор тэр нутгийн уяачид, хурдан морьд уул наадамд түлхүү оролцох болсон нь мэдээжийн хэрэг.
Ийнхүү 100 гаруй жил болоход энэ нутгийн уяачдийн туршлага, ур чадвар дээшилж, адууны нь чанар чансаа сайжирч, морьд нь сайн хурдлах болсон байна. Хөгжлийн ийм ерөнхий дэвсгэр дээр өнгөрсөн зууны эхэн болон дунд үеэр Богдхан уулын энгэр нутгаас хэдэн сайн морь, хэдэн сайн уяач тодорчээ. Энэ нь, энэ нутагт бие даасан нэгэн бэсрэг угшил үүсч бэхжиж байгааг илтгэсэн хэрэг явдал юм.
Энэ үйл явцын гол цөм нь Манзушир хутагт Цэрэндорж хэмээх Монголын шашин төрийн нэрт зүтгэлтний орчин тойронд түүний нэр нөлөөн доор өрнөж улам хүчээ авчээ. XX зууны эхээр энэ хутагтад Монголын өнцөг булан бүрээс, хол ойроос хурдан сайхан адуу нэлээд хэмжээгээр өргөгдөн ирж байв. Тэднийх нь дотроос “Шатан” Гомбожавын шарга “Шооногойн” буурал хээр, Падын зээрд халзан зэрэг азарга, их насны морьд, “Аасаг” Балдандоржийн хар зэрэг бага нас 20-30-аад оны үед тодрон гарч байжээ.
Мөн уяачдын эгнээ ихээхэн өргөжиж мэдлэг туршлага, ур чадвар нь дээшилсний дотроос Наваамөрийн Пад, түүний яваачин “Шож” Пүрэв, “Бүдүүн” Жамц, “Оонон” Чулуун зэрэг уяачид тодорч залуусын бүхэл бүтэн эгнээг араасаа дагуулсан байна. Үүнээс тэр цагийн үндэсний хөрөнгөтөн Наваанмөрийн Пад уяач, хөрөнгө чинээ, нэр нөлөөгөөрөө ялгаран “Их шавийн” гэж нэрлэгдсэн хурдан угшлыг үүсгэгч нь болж чадсан билээ. Түүний зээрд халзан морь “Их хүрэн”, “Янзаган” зэрэг азарганууд улсын наадамд олон удаа айрагдаж, түрүүлэн үр төл нь тархан дэлгэрсэн юм. Энэ их уяач тухайн цагтаа үнэмлэхүй өндөр амжилт үзүүлж өнөө цагийн Манлай уяачийн болзлыг ханган биелүүлсэн учир ММСУХ-ноос түүний гал голомтод дурсгалын мөнгөн судар хадгалуулсан билээ. Түүний үүсгэсэн угшлын адуунаас буюу Төв аймгийн Авдарбаян, Сэргэлэн, сумдын хурдан морьд үндэсний их баяр наадмаас 60 орчим түрүү 200 гаруй айраг авсан байна.
Энэ угшлын нэгэн онцлог нь, эндээс XX зууны Монголын Манлай хурдан хүлэг төрсөн явдал юм. Төв аймгийн Баян сумын Жамцын Шийтэрийн зээрд азарга бол яах аргагүй Их шавийн угшлын хурдан хүлэг юм. Энэ азарга Үндэсний Их баяр наадамд дөрөв түрүүлж, гурав аман хүзүүдэж гайхамшигт үзүүлэн Засаг төрийн Зандан ширээ цолыг хүртсэн билээ.
Энэ угшил 1950-иад оны үед Галшар, Баянцагаан зэрэг удам угшлаар цус сэлбэн улам хүчирхэгжиж байтал, Монгол орон даяар өрнөсөн нэгдэлжих хөдөлгөөний хар гайгаар бодлого нь алдагдаж тархац нь зогсож Монголын бусад хурдан удам угшлын нэгэн адил хувь заяаг эдэлсэн юмдаа.
Гэвч энд нутгийн уяачдын залгамж үеийнхэн адууныхаа угшлыг хадгалах хөгжүүлэх талаар багахан хүрээнд ч болов ухаалаг бодлого хэрэгжүүлж, энэ угшлыг одоо ч хадгалсаар байна. Үүнийг чадварлаг хэрэгжүүлсэн төлөөлөгчид нь Л.Дамдан, Д.Даш, Падын Цэдэв, Д.Сундуй нарын зэрэг хүмүүс юм. Эд цөм МУ-ын Манлай, Алдарт уяачид юм.Эдний үед адуугаа Галшар адуугаар сэлбэхийн зэрэгцээ, Жаргалантын сайжруулсан монгол адуугаар цус сэлбэх ухаалаг хөдөлгөөн өрнөсөн юм. Д.Даш, П.Цэдэв нар бол анх удаа “Баруун хойноос” буюу Жаргалант Борнуураас хурдан үрээ, байдас, худалдан авч үр төлийг нь хурдлуулсан уяачид юм. Үүний дараах үеийн Их шавийн тэргүүн уяачид нь Монгол Улсын Тод манлай уяач Д.Онон, Ц.Хэнмэдэх нарын зэрэг хүмүүс, Тэдний залгамжлагчид нь Ч.Судар, О.Батбилэг, Л.Сүхээ нарын залуучууд ….
Энэ угшлын өнөө цагийн сайн хурдан хүлэг нь та бидний андахгүй мэдэх “Ажнай”-н Бат-Эрдэнийн “Туган хул” буюу “Туган ухаа”….
Их шавийн угшлын хурдан хүлгүүд наадамчин олон түмний үеийн үед баясгасаар байх болно.
А.Баярмагнай
"Тод магнай" сэтгүүл 2011 оны 5 сар № 16
0 Сэтгэгдэл
ХХЗХ-ны журмын дагуу зүй зохисгүй зарим үг, хэллэгийг хязгаарласан тул ТА сэтгэгдэл бичихдээ хууль зүйн болон ёс суртахууны хэм хэмжээг хүндэтгэнэ үү. Хэм хэмжээг зөрчсөн сэтгэгдэлийг админ устгах эрхтэй.
- Даваа, 11:59 минут Уяач Ц.Батсайхан: Гэсэрваань гуай тарган ирэн дээр…
- 3-р сарын 27 -нд Богд хан уулын аймаг байгуулагдсаны 100 жилийн ой,…
- 3-р сарын 27 -нд МУ-ын Тод манлай уяач Б.Далай: Уяачийн амжилтанд г…
- 3-р сарын 19 -нд Архангай аймгийн 100 жилийн ой, хангайн бүсийн ура…
- 3-р сарын 19 -нд 2023 оны ММСУХ-ны чансаа өндөр уяачид
- 2024 оны 3-р сарын 05 -нд 2023 ОНЫ 21 АЙМГИЙН ШИЛДЭГ УЯАЧ, УРАЛДААНЧ ХҮҮХДҮҮ…
- 2024 оны 3-р сарын 05 -нд Аймгийн Алдарт уяач Ш.Мөнхбаатар:Ах дүү дөрвүүл аа…
- 2024 оны 3-р сарын 05 -нд 2023 ОНЫ ММСУХ-НЫ 21 АЙМГИЙН ШИЛДЭГ САЛБАР ХОЛБОО,…
- 2024 оны 3-р сарын 05 -нд Архангай аймгийн 100 жилийн ой, хангайн бүсийн ура…
- 2024 оны 2-р сарын 27 -нд Манлай уяач Ч.Сугар: Алаг морийг харсан хүн болгон…
- 2024 оны 2-р сарын 27 -нд 2022 оны чансаа өндөр сонгомол дээд насны хүлгүүд
- 2024 оны 2-р сарын 26 -нд Н.Билэгтсайхан 66 оноогоор 2022 оны чансаа өндөр у…
- 2024 оны 2-р сарын 26 -нд Хэнтий аймгийн 100 жилийн ой, зүүн бүсийн уралдаан…
- 2024 оны 2-р сарын 26 -нд МОНГОЛ УЛСЫН 2022 ОНЫ ӨНДӨР ЧАНСААТАЙ ИХ НАСНЫ МОР…
- 2024 оны 2-р сарын 26 -нд О.Батбилэг 73 оноогоор 2022 оны чансаа өндөр уяачд…
- 2024 оны 2-р сарын 26 -нд МУ-ын Алдарт уяач Г.Болдбаатар:Наадмын маргаашнаас…
- 2024 оны 2-р сарын 22 -нд 2022 оны чансаа өндөр азарганууд
- 2024 оны 2-р сарын 22 -нд 2022 оны МУ-ын шилдэг уяач, уралдаанч хүүхдүүд
- 2024 оны 2-р сарын 21 -нд ММСУХ-ны 2022 оны шилдгүүд шагналаа авлаа
- 2024 оны 2-р сарын 21 -нд Архангай аймгийн 100 жилийн ой, хангайн бүсийн ура…
- 2024 оны 2-р сарын 20 -нд Уяач Б.Батжаргал: Сүүлд цоохор даага даяндуулсан
- 2024 оны 2-р сарын 19 -нд Богд хан уулын аймаг байгуулагдсаны 100 жилийн ой,…
- 2024 оны 2-р сарын 14 -нд Цолоо ахиулсан уяачид
- 2024 оны 2-р сарын 07 -нд Нийслэлийн Алдарт уяач цолоор 28 хүн шагнагджээ
- 2024 оны 2-р сарын 07 -нд Дөрвөн Тод, дөрвөн Манлай, 18 Алдарт уяач цол авах…
- 2024 оны 2-р сарын 07 -нд Сумын Алдарт уяач Н.ДУГАРЖАВ: БИ ДӨРӨВДҮГЭЭР АНГИА…
- 2024 оны 2-р сарын 05 -нд Богд хан уулын аймаг байгуулагдсаны 100 жилийн ой,…
- 2024 оны 2-р сарын 05 -нд Хэнтий аймгийн 100 жилийн ой, зүүн бүсийн уралдаан…
- 2024 оны 1-р сарын 27 -нд Сумын Алдарт уяач Д.Батбаяр: Би Биндэрт анх адуу т…
- 2024 оны 1-р сарын 26 -нд Хэнтий аймгийн 100 жилийн ой, зүүн бүсийн уралдаан…
- 2024 оны 1-р сарын 25 -нд Архангай аймгийн 100 жилийн ой, хангайн бүсийн ура…
- 2024 оны 1-р сарын 24 -нд СУМЫН АЛДАРТ УЯАЧ А.Цэрэндорж: ЗААМАРТ ДАЛАЙ ЛАМЫГ…
- 2024 оны 1-р сарын 22 -нд Завхан аймгийн 100 жилийн ой, баруун бүсийн уралда…
- 2024 оны 1-р сарын 21 -нд Аймгийн Алдарт уяач Б.Баттөр: Таван жилийн дотор с…
- 2024 оны 1-р сарын 18 -нд Богд хан уулын аймаг байгуулагдсаны 100 жилийн ой,…
- 2024 оны 1-р сарын 15 -нд Аймгийн Алдарт уяач Ц.Жамсран: Өөрийн тамгатай уна…
- 2024 оны 1-р сарын 15 -нд Богд хан уулын аймаг байгуулагдсаны 100 жилийн ой,…
- 2024 оны 1-р сарын 11 -нд Хэнтий аймгийн 100 жилийн ой, зүүн бүсийн уралдаан…
- 2024 оны 1-р сарын 10 -нд Аймгийн Алдарт уяач М.Мөнхбаяр: Адууны төлөө уйгаг…
- 2024 оны 1-р сарын 10 -нд Завхан аймгийн 100 жилийн ой, баруун бүсийн уралда…
- 2024 оны 1-р сарын 08 -нд Сумын Алдарт уяач Ц.ГЭРЭЛБААТАР: Сайн адууны удам …
- 2024 оны 1-р сарын 08 -нд Завхан аймгийн 100 жилийн ой, баруун бүсийн урал…
- 2024 оны 1-р сарын 03 -нд Хамгийн шимт тэжээлийг мэдэх үү?
- 2024 оны 1-р сарын 02 -нд М.Энхтайван: Хүн хэдий чинээ сэтгэлээ өгнө, адуу т…
- 2023 оны 12-р сарын 27 -нд Хэнтий аймгийн 100 жилийн ой, зүүн бүсийн уралдаан…
- 2023 оны 12-р сарын 25 -нд Баахан хэрэг тарих Баяндэлгэрийн буурал
- 2023 оны 12-р сарын 23 -нд Нийслэлийн Алдарт Уяач цолны болзол хангасан уяачд…
- 2023 оны 12-р сарын 22 -нд Аймгийн Алдарт уяач Г.Энхбаатар: Аавынхаа уяаны ар…
- 2023 оны 12-р сарын 17 -нд Хэнтий аймгийн 100 жилийн ой, зүүн бүсийн уралдаан…
- 2023 оны 10-р сарын 29 -нд Сумын Алдарт уяач Л.Батноров: Азарганы түрүүгээр а…
Сэтгэгдэл бичигдээгүй байна