Уяач Л.Толя: Хүлэг морио дээдэлж, хор хочгүй сайхан наадаж яваарай

Адуу гэдэг хийморилог амьтантай амьдрал холбох заяатай хүн гэж бодож явдаг нэгэн бууралтай уулзаж цөөн хором ярилцлаа. Мөрөн сумын уугуул Лхагважавын Толя 53 жил цэрэг цагдаагийн байгууллагад ажилласан бөгөөд аймгийнхаа баяр наадмын комисст олон жил ажилласан, хурдан морины зүтгэлтнүүдийн нэг юм. Түүнийг бэр гуйхаар нийслэл рүү явах гэж байхад нь уулзан ийн цөөн хором хөөрөлдлөө.
-Аймгийнхаа баяр наадмын хурдан морины комисст олон жил ажилласан гэсэн. Энэ албанд хэдэн жил зүтгэсэн бэ?
-Ах нь өөрийгөө адуутай холбогдох заяатай хүн гэж боддог юм. Яагаад гэхээр ухаан орсон цагаасаа өнөөг хүртэл ямар нэг байдлаар адуу гэдэг энэ хийморилог амьтнаас ангид байсангүй. Хамгийн анх 1955 онд таван настай байхдаа морь унаж сураад жилийн дараа хурдан морь унаж уралдаж байлаа. Цэцэрлэг сумын харьяат Самбуу гэж хүний морийг унаж сумын наадамд удаалж байсан. Тэрнээс хойш 10 жил алтан тууртын нуруун дээр нэг хэсэг дэрвэсээн. Мориноос хасагдаад өөрөө уяж, дараа нь ажил амьдралын эрхээр аймгийнхаа морины комисст олон жил ажилласан.
-Таны дээдэс морь мал уядаг хүмүүс байсан уу?
-Манай аав хурдан морь сойдог байсан. Харин буурай аав бол уяж сойж байсан удаагүй юм шиг байгаа юм. Эхнэрийн талд бас морь сойдог улсууд бий. Хоёр гурван хүүхэд ч морь уядаг. Манайхан ер нь адуу олонтой улсууд байгаа юм. Сүүлийн үед адууныхаа чанарыг сайжруулахаар Дорнод аймгийн Чойбалсан хотын Намнан гэдэг дүүгээс гурван азарга, хоёр үрээ авчирсан. Энэ дашрамд “Тод магнай” сэтгүүлээрээ дамжуулаад Намнан дүүдээ баярлаж явдагаа дуулгамаар байна. Манай хүргэн Галт сумын харьяат Цэрэннадмидын Жамсранжав маань явж авчраад одоо хамт уяж сойж байгаа. Ах нь энэ жил 65 настай. Морь уяхад ядраад байдаг болж. Тэглээ гээд бас больчихож чадахгүй хүргэн, хүүхдүүдтэй хамжиж дэмжээд уяж л байна.
-Уяачийнхаа хувьд ямархуу амжилтыг үзүүлээд байгаа вэ?
- Би аймаг сумын наадамд олон шөвгөрүүлж чадаагүй. Овооны  наадам мэтийн уралдаанд бол нэлээд хэдэн шөвөг бий. Миний уяж байсан морьд 1963-1965 оны хооронд гайгүй давхиж хоёр гурван ч айраг авсан. 1953 билүү 1954 онд сайн санахгүй байна. Манай нэг саарал морь түрүүлсэн.  Хүмүүс ярьдаг айраг түрүү аваад гавихгүй адуунд дуртай гэж. Ах нь тэр чинь байгаа юм./инээв/ Гэхдээ оргүйн дэргэд ортой. Өлзий утсан тамгатай миний хонгор азарга шүдлэндээ Бүрэнтогтох сумын наадамд аман хүзүүдэж, аймагт шөвгөрсөн. Түүний дараа аймгийн Аварга уяач Балжинням гэж хүн аваад аймагт дахин шөвгөрүүлж Бүрэнтогтохын 30 жилийн ойгоор аман хүзүүдүүлсэн. Мөн Арбулаг сумын Осоржамаа гэж хүний саарал морийг авч аймагт аман хүзүүдүүлж байсан. Гол амжилт гаргах залуу цагаа улсын ажил гэж яваад барчихсан даа гэж өөрийгөө тайтгаруулж явдаг хүн дээ.
-Нээрэн ч морь уяхыг таашаадаггүй хэцүүхэн цаг үе байсан гэдэг шүү?
-Намын гишүүн хүнд бүр их дарамттай. Би чинь МАХН-ын гишүүн хүн. Тэтгэвэрт гарахынхаа өмнөхөн хүчний байгууллагад намын гишүүн хүн байж болохгүй гээд чөлөөлөгдсөн. Би 1981 онд төмөр замын сэргийлэхэд байхдаа туувраас хоёр морь авч уяад ажил тасалсан хэргээр намаас хөөгдөх дээрээ тулж байж донгодуулаад салж байсан. Бас дөрвөн тугалтай үнээ, арваад адуу тоолуулаад шийтгүүлж байлаа. Тэр ч байтугай манай аймгийн дарга байсан Хавдал гэдэг хүн азарга уяулахгүй гэсэн шийдвэр гаргаж Хөвсгөл аймгийн түүхэнд хоёр жил азарга уягдаагүй юм шүү дээ. Бас чиг яггүй үе байсан юм шүү. Одоо ч бүх чөлөөтэй сайхан болж дээ. Ийм сайхан цагт морь уяж байгаа залуучууд морины уяа гэдэг сүү хөөрөх дайны эмзэг, гал нь ихэдвэл дэвэрч хөөс нь хагардаг шиг нарийн эд гэдгийг ойлгох хэрэгтэй. Бас аль болох шантралгүй няцаж цуцалгүй сайн муу үгэнд тэсвэр хатуужилтай байгаасай гэж боддог.
-Тантай санал нэг байна. Ярилцсанд баярлалаа. Эрүүл энх байж урт насалж, удаан жаргаарай.
-Та бүхэнд ч гэсэн баярлалаа. Ах нь хот явах гээд яараад байна л дээ. Тэгээгүй бол сайхан ярих байлаа. Ямар ч байсан энэ хүртэл ирж Хөвсгөл нутгийн маань уяачдыг сурталчилж байгаа “Тод магнай” сэтгүүлийн хамт олондоо баярлалаа. Залуучууд маань хүлэг морио дээдэлж,  улам бүр хөгжүүлэн хор хочгүй сайхан наадаж яваарай гэж захих байна.
 "Тод магнай" сэтгүүл Хөвсгөл аймгийн тусгай дугаар