Адуу доголохдоо толгойгоо бөхийлгөвөл гэм нь сагагны доод хонхорт буй

Тод манлай уяач Д.Онон хийгээд ардын уламжлалт эмчилгээг дээдлэгсдийн гарын авлага болсон “Хятад мал эмнэлгийн онолын суурь, зүү төөнөлөг” номноос цувралаар хүргэхээр бэлтгэлээ. Би энэ удаа өвчнийг магадлан тогтоох дорно дахины дөрвөн чухал аргын нэг ажиглаж шинжлэх аргын талаар хүргэхээр бэлтгэлээ.
Дөрвөн шинжилгээ
Дорно дахины анагаах ухаанд үзэх, сонсох, асуух, тэмтрэх зэргийг дөрвөн шинжилгээ хэмээн үздэг. Өвчнийг зөв оновчтойгоор магадлан тогтоох болон сэргийлэн засахад дээрх аргууд тун чухал юм. Хятадын мал эмнэлэг дэх дөрвөн шинжилгээний арга бол арга, билиг, цул сав, гүйдэл, судал, хий цус, шим, биеийн шингэн зэргийг суурь болгож судлан хураангуйлаад шаарыг нь хаяж, шимийг үлдээн, хуурамчийг хаяж, үнэнийг нь үлдээн өвчний байдлыг магадлан, ялган таньж эмчлэн засахад найдвартай үндсэн баримт болгодог аж. Дорнын мал эмнэлгийн онолоор малын бие нэгэн бүрэн бүтэн цогцос бөгөөд өвчилсний дараа зарим өвчилсөн цул сав буюу хэсэгт өвчний хувиралт илрэхээр барахгүй, бусад арвин өвчний хувиралт гарна хэмээн үздэг гэнэ. Жишээлбэл: элэгний сүв нүдэнд нээгдэнэ. Нүд нь улайж хавдах, нулимс гоожих нь гол төлөв элэгний халууны илрэл. Түүнээс бусад дэлүү, уушги, бөөр зэрэг цул эрхтэн өвчлөхөд хүрвэл мөн адилаар өвчний хувиралт гарна. Үүнийг дотор гэм гадна илрэл гэдэг байна.
Адуу:
Эрүүл адуу бол толгойгоо сунгаж хөдлөлгүйгээр нэлээд удтал зогсох бөгөөд хойд хоёр хөлөөрөө ээлжлэн амардаг. Заримдаа хэвтэж хүн амьтан ойртмогц түргэн босно. Хэрэв өвчилбөл янз бүрийн шинж байдал илэрнэ. Жишээлбэл: чих нь соотойж, сүүл нь годойж, шүд нь зуурч, шүлс нь гоожиж, гуравдугаар зовхи нь цухуйж байвал зогсоо өвчин. Гэдэс нь өвдөх, тогтворгүй болох, газар малтаж, хойд хөлөөрөө хэвлийгээ өшиглөх ба баахад /дүлэх/ хүчдэж байвал түгжирсэний тэмдэг. Хатгалтын шинж нь гэнэт зогсож хамраас нь сэвс гоожиж, амьсгаадах, чичирч дагжих ба их хөлөрвөл гэдэс ходоод хагарсны тэмдэг. Үргэлж хатгалгын шинж үзүүлж, хэвлий уруугаа харах ба гэдэс нь өвдөж хоржигнож шингэнээр баавал гэдэсний татагналт, бүх бие нь чичирч, тос шиг хөлс гарч тантар, төнтөр алхаж халуун хийгээр амьсгалж байвал наршсаны тэмдэг. Хүзүү толгойгоо сунгаж, идээ шиг нус гоожих, тэжээл ус залгихад хүчдэх, тасралтгүй ханиах, эрүүний булчирхай хушгын чинээ болон хавдан хатуурах бол багалзуур төвөнхийн үрэвсэл, сахуу, төвөнхийн усан хаван болно. Хүзүү толгойгоо сунгаж, хөдөлж бөхийхөд хүчдэж, нуруу нь хөшүүн байвал хүзүүний хэрлэг болно.
“Юань улсын адуу эмнэх хураамж”-д адуу луусыг өвчилсний дараах хөдөлгөөний хэлбэр дүрсний хувиралтыг нарийн тодорхой тэмдэглэсэн байна. Энэ нь өвчнийг шинжилж тодотгоход чухал ач холбогдолтой. Үүнд: “шүдээ зуурч, толгойгоо унжийлгавал зүрхэнд эмзэгтэй, амьсгаа нь тэнцвэргүй бол уушгинд эмзэгтэй, олон дахин хөрвөөж байвал дэлүүний цор, шүлс гоожуулж байвал цөсөнд эмзэгтэй, сөгдөж өвчүүгээ хазаж байвал гэдэсний түгжралт, оцойж шээх маяг олон үзүүлбэл давсганд эмзэгтэй, тонгочих буюу туйварч байвал гүйдэл судалд эмзэгтэй, гэдэс хоржигнож баас алдвал гэдэсний татагнал” гэж аль нэг гүйдэл судал, цус савд эмзэгтэй байхыг дурдаж гаргасан бөгөөд эмзэглэж байх шинж чанарыг ч тодотгожээ. Мөн түүнчлэн “сүүлээ годойлговол бүдүүн гэдсэнд эмзэгтэй, сүүлээ муруйлгавал нарийн гэдсэнд эмзэгтэй, шээс шивэрвэл давсганд эмзэгтэй, хэвтээд босохгүй бол яс шөрмөсөнд эмзэгтэй” гэсэн нь эмзэглэх байрыг ялгаж танихад нь чухал билээ. Энэхүү “адуу эмнэх хураамжийн, доголон өвчний тухай өгүүлэл”-д “доголохдоо толгойгоо өргөвөл, гэм нь далны хэсэгт буй, доголохдоо толгойгоо хазайлгавал гэм нь богтост буй, доголохдоо толгойгоо бөхийлгөвөл гэм нь сагагны доод хонхорт буй, урд хөлөө хөдөлгөхөд хүчирдвэл гэм нь атгаанд буй, өлмийгөөрөө гишгэвэл гэм нь шилбэний ясанд буй, уруу буухаас халширвал гэм нь цээжинд буй, хатуу замаар явахаас халширвал улдсаны тэмдэг” гэж тэмдэглэсэн нь доголох өвчнийг шинжлэхэд ихээхэн хэрэглэгдэж байна.
Адуу луусны гадар байдлаар өвчний хүнд, хөнгөн, аюултай эсэхийг ялгаж болно. Жишээлбэл: цог сүлд нь сул дорой, амьсгаадах нь сул доор бол аюултай, явахдаа гуйвж амаа ангайн амьсгалж байвал аюултай, олон дахин хөрвөөж байснаа гэнэт зогсвол аюултай /дотор эрхтэн хагарах/, хөлрөх нь зогсохгүй бол зүрхэнд аюултай, хамарнаас сэвс гоожвол аминд аюултай /ходоодны хурц тэлэлт буюу ходоод хагарах/ байхын шинж тэмдэг болно.
Хэсгийг харж шинжлэх:
Бүх биеийг харж шинжилсэн суурин дээрээ тулгуурлан тухайн хэсгийг шинжилнэ.
1. Нүд
Нүд бол элэгний гадар сүв бөгөөд таван цулын хий шимийг бүрэлдүүлсэн эрхтэн болно.Иймээс нүд бол таван цулд харьяалагдах бөгөөд элгэнд нээгдэнэ. Адууны нүдийг шалгахдаа эхлээд адууг тайван зогсоогоод удаан харж ажиглана. Дараагаар нь нэг гараараа ногтноос нь атгаж нөгөө гарын долоовор хуруугаараа нүдний дээд зовхийг дээш татаж, эрхий хуруугаараа доод зовхийг доош дарвал нүдний салст бүрхүүл болон гуравдугаар зовхи нь ил харагдана. Чухал үед хуруугаараа нүдний зовхийг нээж шалгана. Нүдийг шинжлэхэд голдуу цог сүлд, өнгө ба дүрс байдлыг ажиглана. Нүд нь эрүүл бол харц нь хурц бөгөөд гэрэлтэж цог сүлдтэй байдаг. Харин цог сүлд нь муу бол хий шим доройтсоны тэмдэг. Айсан мэт эргэлдэн хөдөлж, хүнийг гөлийж харвал элэгний хий салхины гэм, улайвал халууны гэм, шарлаж булингартвал чийгийн гэм, бүхлээрээ шарлавал шарлах өвчин, цагаан нүд нь хөхөрвөл хий цус доройтсон ба элэгний хий, салхины гэм, хар нүд нь цэнхэр ногоовтор бол цөцгий цэнхэртэх өвчин, хар нүдэнд цайвар тогтвол хөлх /нүдний үүл/ гэнээ. Зовхи нь хавагнавал хий доройтож усан гэм эхэлж байхын тэмдэг. Нүдний булан улайвал голдуу зүрхний гал хэтэрсний тэмдэг, хүүхэн хараа томрох нь дордох буюу эмэнд хордсон эсвэл өвчин аюултай болсон тэмдэг.
2. Чих
Чих бол бөөрний гадар сүв бөгөөд цог сүлдийн байр байдлыг илтгэнэ. Эрүүл малын чих үргэлж сортойж, хурц сэргэлэн байдаг. Чихийг үзвэл цул савны өвчнийг шинжлэхэд их тус болно. Чих нь далбайж байвал зүрхний хий хүрэлцэхгүй буюу хэт ядарсны тэмдэг, айж цочсон байдалтай бол зүрхэнд халуун шургасны тэмдэг. Чихний судал гүрдийж байвал гадар халууны гэм, чих нь хүйтэн бөгөөд судал нь мэдэгдэхгүй бол сэрүүн гэм, нам жим зогсовч чих нь хөлөрвөл зүрх, бөөрний билиг доройтсны тэмдэг, дуу чимээ сонсохгүй дүлийрсний тэмдэг, чихэнд хурууны хумсаа шигтгэхэд өвдөхгүй бол хүнд өвчний илрэл болно.
3. Хамар ба хамрын толь
Хамар бол уушгины гадар толь тул хамрын өвчний хувиралт нь голдуу уушгитай холбоотой. Эрүүл малын хамрын нүхний тойронд цэвэр бөгөөд чийгэрхэг байж тэжээл бордоо, ус ундааны үнэр амтыг ялгаж чадна. Хамрыг үзэх нь уушгины өвчнийг шинжлэхэд чухал ач холбогдолтой. Жишээлбэл тасралтгүй тургиж шингэн нус гоожиж байвал гадар хямрааны хий сэрүүний гэм, хамар нь сархалцаж хүчтэй амьсгаадаж байвал уушгины халуун, идээ шиг нус гоожиж байвал сахуу өвчин, хамрын нэг нүхнээс идээт нус гоожиж байвал дээд эрүүний хий хөндийн өвчин, хамрын нус нь өтгөн шар бол халуун өвчин, тунгалаг бөгөөд цайвар бол хүйтэн өвчин, цагаан бөгөөд хэсгэрсэн бол ядралын гэм, бог мал өвөл хаврын цагт үргэлж тургих бөгөөд нус гоожих, эсвэл идээт шингэн гоожвол хамрын гуур, хамрын идээ нь үнсэн цайвар бөгөөд булингартай, өмхий үнэртэй бол хүнд өвчин. Эдгээр нь голдуу уушги, уушги хатгууны өвчин. Ям, уушгины идээт хавдарын лавширалтын үе шатанд илэрнэ. Хамар нүүр ба сиймхий яс нь хавдаж бүдүүрэх, тэжээлийн зүйл холилдсон шүлс гоожих зэрэг бол яс зөөлрөх өвчин болно. Тэжээл ус залгихад хүчдэх бөгөөд уусан ус нь хамраар буцаж гарвал багалзуур төвөнхийн өвчин болно.
Хамрын тольд чийг хөлсгүй буюу заримдаа байж, заримдаа үгүй бол хямраа буюу халууны эхний үе. Халуун өвчний эхний үе. Хамрын толь нь нойтон бөгөөд хамрын шингэн нь найдам байвал салхи, хүйтэн, чийгийн гэм бөөрийг гэмтээсний тэмдэг. /бөөр хөөрч, ууцаа чирэх, ууц нурууны хэрлэг/ Хамрын толь нь хатаж бага хөдөлгөөн хийхэд хөлс нь дааварлавал дотор халуун хэтэрсний тэмдэг бөгөөд энэ нь салбан сархинагны түгжрэлийн үед тохиолдоно. Хамрын толь нь хатах буюу хүйтэн амьсгаатай бол өвчин хүндэрсний тэмдэг болно.
4. Уруул ам
Уруул бол дэлүүтэй зохицлдоно. Тиймээс уруулын өвчний хувирал дэлүүний өвчинтэй холбоотой. Жишээлбэл: дээд уруулаа эрдийлгэвэл дэлүү сэрүүдсэн, доор уруул нь унжиж хумхиж чадахгүй байвал дэлүү доройтсоны гэм. Дээд, доод уруулаа хумхиж чадахгүй бол ходоод гэдэсний хурц гэмтэл / шим тэжээл дутагдсан/ уруул нь хавдвал дэлүү ходоодны халуун хор болно.Бусад цул савын өвчний үед бас уруул дээр нь хувиралт гарна. Жишээлбэл: гадаад хямрааны салхи гэм, нүүрний мэдрэлийн саа зэрэг өвчний үед уруул ам нь муруйж, уруул нь унжиж зажилахад хүчдэнэ. Адууны хөг нийлүүлгийн өвчний үед бас иймэрхүү үзэгдэл байдаг. Ам нь зууж нээж чадахгүй бөгөөд хөөстэй шүлс гоожиж байвал зогсоо өвчин. Ам хэл нь яршвал зүрхний халуун. Амнаас хөөслөг шүлс гоожвол уушги сэрүүдсэний гэм. Амнаас тунгалаг шингэн гоожиж тэжээл усанд дургүй бол ходоод сэрүүдсний гэм. Гэнэтээр тэжээлийн зүйл холилдсон шүлс гоожих бөгөөд хүзүү толгойгоо сунгах бол улаан хоолойн тагжрал болно.
Эрүүл мал бол тэжээл бордоо зажлахдаа хурц бөгөөд зажлах чимээ нь сонсдоно. Хэрэв зажилахдаа болгоомжтой бол амны хөндийн буюу шүдний өвчин. Зажлах нь удаан тэжээлээ аман дотроо хадгалах, залгихаа мартах үзэгдэлтэй бол зүрхний хийн халууны гэм юм. Тэжээл, ус авахыг ажиглах нь эмчилгээнд их тустай. Жишээлбэл: бордоо идэх дургүй бол бордоонд гэмтсэний тэмдэг. Хуурай өвс идэх, бордоо идэх дуртай, ус уух дургүй бол ус харгасны тэмдэг. Ус үзмэгц ховдоглож уух бол цус савд халуунтай. Ус уухгүй буюу бага уух нь сэрүүний гэм. Тэжээл усны гарах буюу бага сага идэж ууж байвал өвчин хүндэрсний тэмдэг болно. Төрөл бүрийн мал эмзэглэл бүхий өвчинд нэрвэгдвэл үргэлж шүдээ хавирах болно.
5. Арьс, үс
Уушги бол арьс үсийг эрхлэх болохоор арьс үсний өвчний хувиралтанд ихэнхидээ уугшгитай холбоотой. Эрүүл малын арьс үс бол тэнцүүхэн бөгөөд өнгөлөг. Цаг улирлыг дагаж үсээ сольдог.Арьс нь уян хатан чанартай бөгөөд бүрзийн хатсан зүйлгүй. Харин өвчинтэй бол арьс нь бүрзийж умайн хатаж хуурч унах зэрэг хувиралттай болдог. Жишээлбэл: бие нь турж, үс нь өрвийж, үсээ сольж чадахгүй, арьс нь хатаж хогжруутах, уян хатан чанар нь муудах зэрэг нь дэлүү уушги доройтож шим тэжээл дутсантай холбоотой. Бие нь загтнаж элдэв юм шөргөөх, дэл сүүл нь халзарч унах, арьс нь шалбарч шархлах бол уушги салхи авч үс халцрах гэм. Үс нь халцран унаж, арьс нь хатаж элдэв юманд үргэж шөргөөх, бэгжрүүдэх, идээ шүүс гоожих, эдгэрэлт нь удаан зэрэг шинж тэмдэгтэй бол хамуу. Адууны шовх, сүүлс хорхойт өвчний үед хошного нь загтнахтай бөгсөө сүрхий шөргөөдөг. Заримдаа сүүл нь унана. Хэрэв хүзүү дал мөр, өвчүү, нурууны арьсанд гэнэт их, бага хэмжээтэй гөвдрүү гарч загтнавал ихэнхи нь чонын хөргөдөс мөн.Хэрэв арьс нь халуурч эхэндээ хатуу байгаад сүүлдээ зөөлөрч зааг нь тодорхой /зарим нь тодорхой бус/ холхилцон хөдөлж байвал усан хаван болно. Хаванг хурц ба ужиг гэж ялгана. Хурц хаван бол голдуу халуун хорноос үүсэх бөгөөд өвчүү, нуруу болон өлөн хонхор зэрэг газраар өвчилбөл бүр аюултай. Жишээлбэл: төвөнхийн боом, цээжний боом, нурууны боом, өлөн хонхорын боом зэрэг зүрх, бөөрний арга доройтсноос үүссэн хэвлийн доторхи хаванг ужиг чанартай хаван гэнэ.
6. Амьсгал
Эрүүл мал бол цээж хэвлий нь бага зэрэг агшиж тэлэх маягаар амьсгална. Үүнд нь минут бүрт амьсгалах тоо нь адуу луус 8-16 удаа болно. Өвчилбөл амьсгалын тоо ба амьсгалах хэлбэрт хувиралт гарна. Амьсгалын хувиралт нь голдуу уушгины өвчний үед илрэх бөгөөд халуурах буюу эмзэглэлтэй өвчний үед бас илэрнэ. Үргэлж тохиолдох өвчний амьсгалуулах хэлбэрт түргэн, удаан, амьсгаадах гэж гурван зүйл байдаг. Доройтсон өвчний үед амьсгал нь сул дорой, хэтэрсэн өвчний үед амьсгал нь түргэн, хэвлийн хэлбэрээр амьсгалж байвал өвчин цээжинд буй. Жишээлбэл: цээжний усан хаван, цээж өвдөх, уушгины үрэвсэл гэх мэт.Цээжээр амьсгалж байвал өвчин нь хэвлийд буй. Жишээлбэл: түгжрэлт, гэдэсний хийн хатгалгаа, хэвлийн бүрхүүлний үрэвсэл мэт. Хүзүү, толгойгоо сунгаж хамар нь сархалзаж амьсгалж байвал ихэнхидээ улаан хоолойн түгжрэлт буюу цэр сальс бөглөрсний тэмдэг.
7. Доод эрүүний хөндийг шинжих
Мал өвчилбөл доод эрүүний хөндийд үргэлж өвчний хувиралттай. Үүнд эрүүний доорхи булчирхай хатууран хавдаж шилжиж хөдлөхгүй бол ихэнхидээ адууны ям, үхрийн сүрьеэ байдаг. Эрүүний булчирхай нь нийтэд хавдаж халуурч эмзэглэх бөгөөд, ханиах, нус гоожих зэрэг шинжтэй бол сахуу болно. Доод эрүүний яс нь хавдаж товойж эрүүний хөндий нь нарийссан бол яс зөөлрөх өвчин болно.Эрүүний хөндий цооршивол шүлсний булчирхайн өвчин буюу шүдний өвчин болно.
8. Багалзуур төвөнхий
Багалзуур төвөнхий бол тэжээл ус авах амьсгал нэвтрэхийн зам болно. Багалзуур,төвөнхий өвчилбөл хүзүү, толгойгоо сунгах, шүлс гоожих, багалзуур төвөнхий нь хавдаж эмзэглэх, залгихад хүчдэх, хамраас тэжээл ус буцаж гарах, заримдаа ханиах зэрэг шинж тэмдэгтэй. Жишээлбэл: төвөнхийн үрэвсэл, сахуу, улаан хоолойн тагжрал зэрэг өвчний үед ийм шинж илэрнэ.
9. Нуруу
Нуруу бол бөөрний орших газар. Нурууны өвчин голдуу бөөрний ажиллагааны хувиралтыг илрүүлдэг байна. Эрүүл малын нуруу бол тэгш шулуун бөгөөд хөдлөхдөө хөшүүн биш хэрэв нуруугаа бөгтийлгөж байвал ихэнхидээ чийг хүйтний гэм. Алхахад дөрвөн хөл ба нуруу нь хөшүүн бөгөөд доголж байвал ууц нурууны хэрлэг, сээр нуруу нь хөшиж мах булчин нь хатуурч, шүд нь зуурч, гурав дахь зовхи нь цухуйж байвал зогсоо өвчин, сээр нуруу нь хөшиж хэвтвэл босож чадахгүй, тэжээл идэх нь муудах, эцэж турж байвал ихэнхидээ яс зөөлрөх өвчин буюу хэвтээ өвчин. Хөл нуруу нь саа болж дөрвөн хөл цөмцийж хэвтэн, босож чадахгүй амьсгаадаж байвал хэрлэг буюу адууны хойд биеийн саа өвчин болно.
10. Өлөн хонхор /ташааны хонхор/
Өлөн хонхорт голдуу ходоод гэдэсний өвчин илэрнэ. Эрүүл малын өлөн хонхор бол жаахан хотойсон буюу амьсгалыг дагаж хавиргатай хамт хөдөлнө. Хэрэв хэвлий нь агшиж үс нь хурвайж өлөн хонхор нь хонхойвол /хотойвол/ олонхи нь архаг чанартай шингэлт муудах буюу бусад өвчнөөс болж эцэж турж сул дорой болсны тэмдэг. Хэрэв өлөн хонхор ба хэвлий нь дүүрэн гэдэс нь өвдөж хөрвөөж байвал гэдэсний хий хатгалгаа буюу түгжрэлт адуу луусны ходоод гэдэсний өвчнөөр буюу зарим хордлогоос бас өлөн хонхор нь жигд хэлбэрээр дэлсэж хэвлий цээж нь нэгэн зэргээр түгшдэг /долгилдог/ үүнийг өрц дэлсэх гэнэ. Энэ нь элэгний хий тавигдахгүй элэг ходоод зохицолдхгүйгээс болдог.
11. Хоёр бэлэг
Хоёр бэлэг нь бэлгийн хэсэг болон хошногыг багтаана. Бэлэгийн хэсэг ба хошногыг шалгах нь зарим өвчнийг шинжлэхэд чухал холбогдолтой. Үүнд эр малыг бол голдуу бэлгийн гишүүн, хуухнаг, төмсгийг шалгана. Эм малыг бол голдуу умай, умайн салст бүрхэвчийн өнгө, умайн ялгадас зэргийг шалгана. Хуухнаг төмс хавдаж байвал төмсний үрэвсэл. Хуухнаг нь хавдах, томрох, зөөлрөх, заримдаа их, заримдаа бага болох, заримдаа бас гэдэс өвдөх шинж илэрвэл ихэнхэдээ цавины эвэрхий, үр нь хориггүй гоожиж байвал бөөр доройтож үрээ бэхэлж байхын тэмдэг.Бэлгийн гишүүн нь хатуурахгүй бол бэлгийн дур муудсан ба элэг бөөрний хий доройтсны тэмдэг.Бэлгийн гишүүнээ хурааж чадахгүй бол бөөрний хий хөрч доройтсноос болно. Умайн хөндийн өнгө хаван шүүрдсний хувиралт нь элэг, бөөрний халуун, хүйтэн хэтэрсэн доройтохыг тусгана. Жишээлбэл: мал төллөх ойртвол умайн амсар хавагнаж гадагш урвайх, шаравтар нялцгай шүүс гоожих бол хээл хаяхын тэмдэг. Умайн амсарын нэг тал нь дотогш хавчиж гэдэс нь эмзэглэвэл сав мушгирсны тэмдэг. Хошногоны агшилт суларсан бол ужиг чанартай чацага алдах буюу хий доройтсоны илрэл. Цагаан мах нь урвах буюу шулуун гэдэс нь гарсан байвал дунд хий доошилсоны тэмдэг. Хошногоны гадуур цайвар өнгөтэй бохир зүйл наалдаж байвал хорхойтой болсны илрэл болно.
12. Баах шээх байдал
Эрүүл малын баас шээсний өнгө, үнэр хэмжээ хэлбэр нь нэлээд жам ёстой байдаг. Өвчилбөл харин янз бүрийн хувиралтай болно. Жишээлбэл: адууны баас бол бөөрөнхий зузаан хэлбэртэй, өнгө нь гөлгөр бөгөөд чийглэг гадар унахад зарим нь хэмхэрнэ. Гэвч тэжээл бордооны төрөл зүйл нь адилгүйгээс баасны өнгө нь шаравтар буюу шар ногоовтор байдаг. Хэрвээ баас нь хатаж багасвал ходоод гэдсэнд халуун суусан буюу биеийн шингэн дутсаны тэмдэг. Баас нь шингэвтэр бөгөөд арзгай бол ходоод гэдэс сэрүүдсэний гэм. Баас нь шингэн бөгөөд нялцгай эсвэл годон шингэн баасанд шавартар цагаан өнгөтэй хөөстэй салслаг буюу цусан хольцтой эсвэл өмхий үнэртэй бол ихэнхидээ ходоод гэдэсний чийг халууны гэм болох бөгөөд гэдэсний үрэвсэлт халдварт чацага болно.Хэрэв баас нь арзгай бөгөөд дотор нь мөхлөгт тэжээл, шинэ цустай бол шулуун гэдэсний хошногоноос цус гарч байгаагийн тэмдэг. Үүнийг бас ойр талын цус гоожих гэх бөгөөд энэ нь үхрийн дотор гэмтлийн чанартай цусаар баах буюу гадар хямаргаанаас болсон цусаар баах өвчний үед тохиолдоно. Цустай баах, улаан хүрэн буюу хар хүрэн эсвэл бааж дууссаны дараа бохир хар цус гарвал үүнийг хол хавийн цус гоожих гэх бөгөөд ходоодноос цус гарах, гэдэсний үрэвсэл, чацаганд нэрвэгдэх үед тохиолдоно. Баасаа хорьж дийлэхгүй гоожуулж байвал дунд хий дорогшилсоны тэмдэг болно.
Шээс: Мал эрүүл үед шээсний өнгө, булингарын хэмжээ, үнэр тус бүр нь адилгүй. Адууных бол булингарлаг бөгөөд шаравтар, өмхий үнэртэй. Мал өвчилбөл шээс нь хувиралтай болно. Жишээлбэл: Шээс нь багасаж гүн өнгөтэй болбол халууны гэм. Хэмжээ нь багасаж шээхэд хүчидвэл /чанга дүлэх/ давсаганы халуун, олон дахин шээх бөгөөд шээс нь тунгалаг бол бөөр доройтсоны гэм, шээс нь аривдаж тунгалаг бол доройтсон сэрүүний гэм, шээс нь тос шиг өтгөн бол халуун хурж биеийн шингэн хомсдосны тэмдэг. Шээс нь чавдагших буюу удтал шээхгүй шээхдээ үүргээ эвдийлгэх, түргэн түргэн хэвтэж босох гэдэс нь эмзэглэх шинжтэй бол шээс шиврэх, шээсний зам чулуужсаны тэмдэг. Шээсэнд нь шинэ цустай гишгэрсэн зүйл байвал цусаар шээх, гадар шархнаас болсон бөөрний цус гарах өвчин. Шээсний цоргоны цус гарах өвчин болно. Шээс нь хар хүрэн зунгааралдсан бол бөөрний архаг чанартай үрэвсэл болох бөгөөд давсагт халуун хурсны тэмдэг болно.
Газар байдлыг шинжих ба эмчилгээнд үзүүлэх ач холбогдол: Газар байдлыг шинжлэх нь малын өвчнийг тодотгоход туйлийн чухал ач холбогдолтой. Хятад мал эмнэлгийн малын гадар байдлыг шинжиж гаднаас нь доторхийг мэдэж шинж тэмдгийг үндэслэж өвчнийг таних туршлагыг судалж эзэмших хэрэгтэй. Жишээлбэл: хэл нь час улаан бол зүрхэнд халуунтай, нүд нь юм үзэхгүй бол элгэнд гэмтэй, үс нь халзарч унавал уушгинд хортой, дээд уруулаа эрдийлгэвэл усан жилбэн, газар цавчиж оцойж суувал давсагт гэмтэй, гэдрэг хэвлийгээ харж байвал гэдсэнд эмзэгтэй, өмхий идээ шиг нус гоожиж байвал ям өвчин, шүд нь зуурч толгойгоо унжийлгавал зүрхэнд гэмтэй, нуруугаа матийлгаж босож чадахгүй бөөрний гэм болох зэргээр гаднах байдлаас өвчний шинж тэмдгийг зааж гарсан болно.
Өвчний эрсдлийг магадлах талаар: Хатгуулах өвчнөөр жишээлбэл хүнийг гөлийж харах, булчин мах нь чичрэх, их хөлөрч, хамраас нь сэвс гоожих, чихийг хуруугаа чимхэхээр өвдөхгүй байх, гэнэтээр хөрвөөхөө зогсох, хөтлөхөд явахгүй бол өвчин хүндэрч эцэслэл муу болсны тэмдэг. Зогсоо өвчтэй адуунд ам нь зөөлөн бөгөөд бага шүлстэй бол заслагатай. Шүд нь зуурч, шүлс арвин гоожвол заслага үгүй. Сээр нуруу нь хөшиж байвал эцэслэл нь бүр муу гэснийг гэрчилж байдаг.
Үргэлжлэл бий...
”Хятад мал эмнэлгийн онолын суурь зүү төөнөлөг” номноос