“Шинэ монгол” гэдэг хурдны хэвшлийн адуу..., хоцорсон хүмүүсийн дургүйцэл

Мориныхон дунд маргаан дэгдээгээд буй эрлийз, монгол адууны талаар Соёлын гавьяат зүтгэлтэн, Түүхийн ухааны доктор, адуу судлаач Адъяагийн Баярмагнай гуайтай ярилцсанаа уншигч танаа хүргэж байна.

-Уучлаарай! Хурдан морины уяачид яахаараа монгол адууныхаа удмын санг  сүйтгэх санаа агуулж, адуугаар “эрлийзжүүлээд” байдаг юм бэ?
-“Эрлийз” гэдэг нэр томъёо хэрэглэх нь тун зохисгүй л дээ! Энэ зөвхөн ярианы хэлэнд л байвал байх, бид буруу хэрэглээд байгаа юм. “Эрлийз” гэж хоёр өөр зүйлийн амьтны дундаас гарсан үр төлийг нэрлэдэг. Энэ тухай “Зүйлийн үүсэл” гэдэг номонд их тодорхой дурдсан байдаг. Их эрдэмтний энэ сонгодог бүтээл монгол хэл дээр гараад олоон жил болсон. Гэтэл түүнийг мэдэхгүй хүмүүс л ингэж ярьдаг. Тэгснээс нэгэн зүйлийн, хоёр өөр үүлдрийн адууны дундаас гарсан үр төлийг “адуу” л гэдэг юм. Хүмүүсийн “эрлийз” гэж яриад байгаа адуу чинь “шинэ монгол” адуу л байхгүй юу!  Ингэж нэрлэж заншиж байтал, үүнийг эсэргүүцэгчид тийм буруу нэр өгөөд эхэлсэн юм.
“Уяачид яагаад энэ рүү тэмүүлээд байгаа юм бэ” гэж чи асууж байна аа даа? “Шинэ монгол” адуу үнэхээр хурдан байгаа учраас тэр л дээ! 
Манай монгол адуу чинь уналга эдэлгээний л адуу шүү дээ. Монголчууд бид хэдэн зуун жил тэр дундаасаа шилж сонгоод уяж уралдаж ирсэн. 
Гэтэл XIX зууны сүүлийн хагаст дотоод шаталтын хөдөлгүүр үүсээд Европын өндөр хөгжилтэй орнууд адуугаа хурдны чиглэлээр өсгөж үржүүлэх болсон. Шинэ хурдны үүлдрийн адуунууд буй болсон. Монгол адууг тийм адуугаар сайжруулаад үзэхээр ердийн монгол адуунаасаа хамаагүй хурдан адуу гараад ирж байгаа юм. Шинэ монгол адуу нь эцэг, эхийнхээ нэг талаас нь тэсвэр тэвчээрийг нь, нөгөө талаас нь хурдыг нь өвлөөд төрчихөж байгаа юм. Ингэхээр уяачид монгол адуугаа сүйтгээд байгаа бус, харин ч сайжруулаад байгаа биз дээ. 
Ийм ажлыг XIX-XX зууны зааг үед Хардэл бэйс М.Пүрэвжав гэдэг хүн их ухаалгаар хийсний үр дүнд Монголдоо цуутай Галшар адуу гарч ирсэн юм. Үүнийг саяхан Монголын бие даасан хурдны үүлдрийн адуу гэж тодорхойлж баталгаажуулсан шүү дээ. 
Мөн ХХ зууны дунд үеийн Жаргалант адуу, мөн зууны сүүл үеэс Морин тойруулгын адуу гээд хурдны хэвшлийн /үүлдэр ч гэж болохоор/ адууг монголчууд буй болгосон. Эдгээр нь ердийн монгол адуутай харьцуулахад үнэхээр хурдан л даа. ХХI зуун гарсаар манай хувийн хэвшлийн залуучууд өөрсдийн адууг дэлхийн хамгийн хурдан үүлдрийн адуугаар сайжруулаад мэдэгдэхүйц үр дүнд хүрч байна.
-Тэгвэл яагаад зарим хүн эсэргүүцээд, түүнд нь төр засаг хүртэл оролцоод ч байгаа юм шиг харагдаад байдаг юм бэ?
-Өнөөдөр бүх мал, түүний дотор адуу бүгд хувийн өмч болсон. Малынхаа үүлдэр угсааг сайжруулах, ашиг шимийг нь дээшлүүлэх ажил хувь хүний буюу малын эзний л санаачилга, овсгоо самбаанаас шалтгаална. Зарим сэргэлэн, хөдөлмөрч нэг нь энэ ажлыг аль хэдийнэ эхлээд анхныхаа үр дүнг үзээд, ашиг шимийг нь хүртэж байхад зарим нь тийнхүү сэтгэж, хөдөлж, хөдөлмөрлөж чадаагүй байна. Тэр хэсэг нь хоцорсноо ойлгоод урагшаа тэмүүлж ухасхийхийн оронд арагш нь чангааж байгаа юм л даа. Өнөөгийн монголчуудын нийтлэг зан төрх ч юм уу?
-Хэдэн хувь нь хөгжилд тэмүүлээд, хэдэн хувь нь хойш нь чангаагаад байна?
-2017 онд Улсын их баяр нааадамд уралдахаар гарсан нас насны морьдын 20 шахмаас 80 шахам хувь нь “эрлийз” гэдэг шалтгаанаар хасагджээ. Энэ тоо таны асуусантай хувьтай шууд хамааралтай, тэгээд л бод доо! Гэхдээ энэ бол улсын наадмын үзүүлэлт, бүс, аймаг, орон нутагт бол харьцангуй арай бага тоо гарна л даа. Гэхдээ одоо аймаг, сумын наадамд мордож буй шинэ монгол ангиллын морьдын тоо жилээс жилд нэмэгдэж байна. 
-Монгол адууны удмын сангийн тухай их ярих боллоо.
-Нөгөө хоцорсон хүмүүсийн хэлдэг “эх оронч” үг. Хоёулаа тооцоо хийе, маш энгийн...
Монгол Улс дөрвөн сая шахам адуутай, энэ жилийн тоо арай гараагүй байна даа. Монголд жилд 200 мянга шахам морь уралддаг. Эд маань бүгд “шинэ монгол” ангилалд хараахан хамрагдаж чадаагүй л байна. Ингээд бодохоор Монголын бүх адууны дөрөв хүрэхгүй хувь нь шүү дээ! “Шинэ монгол” адууг эсэргүүцэгчид ч энэ тоог мэдэж байгаа л даа. Ер нь ойрын ирээдүйд уламжлалт монгол адуун дээрээ суурилсан хурдны чиглэлийн “Шинэ монгол” үүлдрийн адуу буй болно, суурь нь аль хэдийнэ тавигдсан байна. 
-Баячууд нь мөнгөөр зодож ийм адуутай болж байна гэлцдэг юм.
-Хөгжил дэвшилд хүрэхэд хөрөнгө сан зарахгүй, зүгээр суугаад л бүтчихнэ гэж байхгүй.
Ер нь Монголын хурдан морины уралдааны хөгжлийг унах унаатай, бүр сэлэх унаатай, хөрөнгө чинээтэй хүмүүс нь түүчээлж, хөтөлж явсан байдаг юм л даа. Н.Санжаадорж нийтлэлчийн бичсэн дотор энэ асуудлыг маш тодорхой, дэлгэрэнгүй дурдсан байдаг тул энд товчилъё.
Бидний үеийнхэн социализмын үед цөм өмч хөрөнгөгүй байсан, одоо цөмөөрөө өмчтэй болох гэж үхэлдэн тэмцэлдэж байна. Жаахан юмтай болж байгаа нэгнийгээ илүү үзэж, хорсол тэмцэл болцгоож байна. “Хурдан морь баячуудын зугаа цэнгэл” гэдэг үгийг өөрсдөө өмчтэй болж арай чадаагүй байгаа тийм л хүмүүс их ярьдаг.
Ганцхан хурдан морин дээр ч бус, нийгмийн бүх салбарт ийм байна. Барилга, уул уурхай, аж үйлдвэрийн бусад бүх салбарт ялгаагүй.
Эсэргүүцэгчид цөөхөн боловч олон түмнийг их уруу татаж байгаа юм. Энэ асуудлын эргэн тойронд ойлгомжгүй юм их бий л дээ. Зүүн бүс нутгаас өөрийн болон хүний гайгүй давхилтай үрээ, морьдыг төвийн бүс нутагт авчирч зардаг “ченж”-үүдийг бол ойлгож болно. Тэдний бизнест нь халгаатай юм. Харин өөрөө насаараа тойруулгын нэг, хоёрдугаар үеийн хурдан морьд уяж хурдлуулж, цол хэргэмд хүрчихээд өөрийн адууг сайжруулж, сайхан “шинэ монгол” адуутай болчихоод, залуу уяачдын зөвлөгөөний индэр дээрээс “Эрлийз адуу Монголын нөхцөлд тохиромжтой эсэхэд анхаараарай... Би нэг дүүгээ балласан...” гэж айлган сүрдүүлж байгаа хүнийг юу гэж ойлговол зохих вэ?! Насаараа монгол малын, түүний дотор адууны үүлдэр угсааг сайжруулах чиглэлээр ажиллаж амьдарчихаад олигтой үр дүнд хүрээгүй атлаа, өөрсдийн санаачилгаар, өөрсдийн хөрөнгөөр “шинэ монгол” үүлдрийг бараг буй болгочихож байгаа залуучуудын ажлын үр дүнг үгүйсгэх чиглэлийг манлайлаад яваа мэргэжлийн хүнийг юу гэж ойлгох вэ?!
Ийм “эх орончдын” хэлдэг үг нь “Монгол адууны удмын сан эвдэрнэ” л гэдэг. Дахиад хэлье! Үнэн хэрэгтээ монгол адууны ердөө дөрөв хүрэхгүй хувь нь л “шинэ монгол” адуунд хамаарахаар болж байна. Яваандаа монгол адуун дээр суурилсан шинэ хурдны үүлдрийн адуу буй болно, Галшар адуу шиг. Ойлгомжтой байгаа биз дээ! Нийт 3-4 сая шахам адууны маань тодорхой хувь нь /10 хүртэлх ч юм уу/ хурдны чиглэлийн үүлдэр хэвшилд хамаарахаар байж болно биз дээ!
Өнөөдөр харин ийм хэвшлийн адуу бараг буй болчихсон юм болов уу гэж бодогддог. Наадмын уралдаанд мордож байгаа морьдын дийлэнх олонх нь /их наснаас бусад насны 50 гаруйгаас 80 шахам хувь/ “эрлийз” гэх буюу шинэ монголд хамаарч байна. “Шинэ монгол” адууг эсэргүүцэн тэмцэгчид маань өөрсдөө “шинэ монгол” адуутай болчихсон байгааг бодоход...
-Төр засгийн оролцоо...
-Төр засаг ч биш юм аа. Төрийн албандаа тогтож чадахгүй болж яваа зарим “улс төрчдийн” жалга, довны үзэл бодлын илрэл юм. Амин хувиа хичээсэн ухваргүй бодлогоороо амьтан хүнийг уруу татаж, олон түмнийг турхирч, хөгжлийн чөдөр болж яваагаа тийм хүмүүс дотроо бол ойлгож л байгаа л даа.
Манай энэ чиглэлийн шинжлэх ухааны байгууллагууд бас их хойрго хандаад байгаа юм. Асуудлыг шинжлэх ухааны үүднээс шийдэхийг бус... бүр өөр замаар түр аргацааж байх сонирхолтой ч юм шиг санагдах үе байдаг. 
Нас насны морьд уралдахаар гарч байгаа үед мэргэжлийн хүмүүсийн ааш төрхийг харахад ингэж бодогддог.
Ер нь энэ асуудлыг манай төр, шинжлэх ухаан хоёр шийдэх чадваргүй бол амьдрал өөрөө аяндаа шийдээд өгнө дөө!!! Харин жаахан цаг алдах байх.

У.Энхмаа