Бүрэнгийн “морин толгой” Дугарсүрэн


Өнөөгийн уяачдын хамгийн том нэр хүнд нь малгай нь орой дээрээ морины толгойтой байгаагаар илэрхийлэгддэг болжээ. Гэтэл түрүү зууны тавиас далаад оны хооронд Бүрэнцогтын уурхайн уяач, имнэгч Г.Дугарсүрэн “морин толгой” гэх хочтой явсан нь өнөө үеийнхнийг билэгдэж байсан ч юм шиг. Уул нэр нь Гөлөгийн Дугарсүрэн гэдэг. Дарьганга гаралтай, Онгон сумын хөдөөний хүүхэд. Адуунд эртэй чадалтай гэдэг нь гайхамшигтай эр хүн байж. Уурхай дагаж амьдралын мөр хөөсөн ч адуутайгаа мөнхөрсөн хүн. Бага залуудаа Эрдэнэцагааны Чоно голын уурхайд дамжаанд суралцаж, уурхайчин болоод тэндээ ажиллаж байгаад 1950-иад оны эхээр Сүхбаатар аймгийн Мөнххаан, Хэнтийн Галшар сумын нутгийн заагт байрлах Бүрэнгийн бүтэн нэр нь Бүрэнцогт уурхайд шилжин суурьшжээ. Уурхайчин Дугарсүрэн Бүрэнгийн уурхайд ирээд мөнгөтэй ч болсон биз. Унаган мэргэжил нь татаад адуутай ч болсны дээр 42 насан дээр нь хүү Гомбо төрж бусдын адил найз нөхдийн хүрээнд амьдрал нь тэгширч олны л жишгээр явжээ. Түүний унаган мэргэжил эмнэг сургагч гэж болно. Тэрээр бусдаас илүү нь адуунд үнэн эртэй, эмнэгт үнэн сайн байсан гэдэг. Цэрэг эмээлтэй, дөрөө холбохгүй янзтай булгиулдаг, унана, ойчно гэсэн ойлголт байхгүй. Дөрөөгөө холбож эмнэг дээр мордох хүнийг хараад “та нар чинь хөлөө баглачихаад ингэж ч унах гэж дээ. Морь чинь ойчвол амь нас чинь эрсдэнэ шүү...” гэдэг байж.
Нэгдлийн 13 адуу сургаад нэг адууг нь шилээд авчихдаг. Түүнийгээ хурдан сайн гээд хүнд өгчихдөг байж. Рэгдэлийн хурдан хүрэн морийг ингэж авсан морь байв. Нэгдэлд адуу сургасны хөлсөнд хүрэн морийг Дугарсүрэн нэгдлээс аваад “ембүү” Пүрвээд очиж “ёстой хурдан морь авчирлаа даа. Дүү хүү чи гараад хар” гэхэд “ембүү” Пүрвээ зэгэл зээрд, монхор хүрэн гэсэн хоёр сайн морьтой байсан болохоор тоолгүй, гарч ч хараагүй байна. Дугарсүрэн тэндээс мордоод ойрхон байсан Рэгдэл дээр очоод, “энэ морийг хойтон жил уяарай, хурдан морь шүү. Оронд нь надад өвөл идэшний адуу өгөөрөй” гээд өгчихөөд явчихжээ. Хойтон жил нь “ембүү” Пүрвээгийн хоёр морины толгойд шороо цацан түрүүлж Рэгдэлийн хурдан хүрэн гэдэг морь тодорсон түүхтэй ажээ. Энэ мэтээс улбаалаад морь шинждэг, тэгэхдээ толгой адуу шинжээд байдгаас “морин толгой” гэж хочтой болсон гэдэг юм билээ. Түүнээс нэрт уяач “баадуу” Дорж гуай шиг гурав, дөрвөөр нь түрүүлгэдэг тийм сайн уяач байгаагүй. Морь уяж хурдлуулаад тийм хоч авсан юм биш ажээ. Гэхдээ морь уяад айрагдуулж ч байсан, алдаж ч байсан бусдын л жишиг уяач байв. “Ембүү” Пүрвээг цэрэгт явсан хойно нь адууг нь харж морийг нь уяж хязаалан, соёолон үрээг нь Мөнххаанд түрүүлгэж л байсан юм билээ. Өөрийнхөө хүрэн морийг айргаас салгаагүй л гэдэг юм. Миеэгомбын “зээхт” гэж урд чигийн азарга байж. Тэрний төлийг гэдсий нь тэвхдүүлээд л тавьдаг. Тэр нь таараад байсан байдаг байж. Сүүлд “би ер нь ямар адууг уяж байгаагаа мэдэхгүй “ганга уяа” хийгээд алдаад байсан хүн юм билээ” гэж ярьдаг байжээ.
Уурхайчин “морин толгой” Дугарсүрэн намар, өвөл, хаврын улиралд адуугаа Мөнххаан сумын нэгдлийн адуучин Цэвээн дээр хариулгадаг дотно найзууд байв. Цэвээн “ембүү” Пүрвээ, Ичинхорлоо нарын хойд эцэг нь байжээ. Тиймээс “морин толгой” Дугарсүрэн Цэвээнтэй дотно нөхөрлөхийн зэрэгцээ “ембүү” Пүрвээ, Ичинхорлоо нартай ах дүүгийн дотно харьцаатай болсон байна.
Жараад оны эхээр “морин толгой” Дугарсүрэн хээр шүдлэн үрээгээ уяж “ембүү” Пүрвээгийн дүү охин Ичинхорлоогоор унуулж түрүүлгэж байв. Эд хоорондоо ойр холбоотой ах дүү шиг болж, Дугарсүрэнгийн хүү “гэзэгт” Гомбо хүүхэд байхдаа Ичинхорлоогийн өвөрт унтаж өссөн гэдэг юм. Хожим Ичинхорлоо “бураа” Пүрэвжавтай суугаад хүү төрөхөд нь “морин толгой” Дугарсүрэн дүү охиныхоо шинэ хүүд хонгор унага бэлэглэж, даага болгоод есдүгээр сарын нэгэнд уяж түрүүлгээд өгсөн байна.
Энэ хонгор даага бол “бураа” Пүрэвжавын 3 түрүүлж, 3 аман хүзүүдсэн хонгор азарга юм. Хонгор азарганы төл халиун азарга, халиун азарганы төл наран шарга гээд “бураа” Пүрэвжавын өнөөгийн хурдлаад нэрд гараад байгаа хурдууд нь “морин толгой” Дугарсүрэнгийн өглөгийн буян ажээ.
Тэр үед Бүрэнцогтын уурхайн ажил идэвхитэй өрнөж, уурхайчид мөнгө цалин сайтай, хурдан морь авч уралдуулсан, хөгжил хөдөлгөөн оргилсон цаг үе байж.
Тэр үед “Морин толгой” Дугарсүрэн “түй” Мандах, Лутын Санжмятав, Пэлийн Гансүх гэх мэт уурхайн ажилтнууд дотно нөхөрлөдөг нийлж морь уядаг байжээ. Баадуу Доржийн “дэлдэн хүрэн” гэдэг хурдан азаргыг Пэлийн Гансүх өндөр үнээр аваад түүнийг нь “морин толгой” Дугарсүрэн харж, хариулж, уяж гарддаг байсан байна. Энэ үед “түй” Мандах босоо цавьдарын төл хонгор гүүг Морин толгой Дугарсүрэнд өгснийг Дэлдэн хүрэнд хураалгажээ. Дэлдэн хүрний анхны төл нь дээр өгүүлсэн хүүд нь өгсөн, “бураа” Пүрэвжавын хонгор азарга юм. Дараагийнх нь бахираа Очирхуягийн хонгор азарга, гурав дахь нь морин толгой Дугарсүрэнгийн буюу хүү “гэзэгт” Гомбын хонгор азарга гарчээ. Ийм гурван хонгор азарга төрсөн байна.
Үүний дараа “морин толгой” Дугарсүрэн өөрт үлдсэн хүү Гомбын хонгор азарганд Галшар угшилтай “Чансаа” хонгор гэдэг Чансаа гэдэг хүний нэр дээр тоолуулдаг байснаас ийм нэртэй болжээ гүү тавиад “гэзэгт” Гомбын бүлтэн хул, дүү Баатарын ухаа гэсэн хоёр хурдан хонгор азарга төржээ. Мөн энэ азарганд баадуу Доржийн алагийн төл хүрэн гүүг хураалгаад Шинэтулгын Улс халзангийн эцэг хонгор азарга гарсан байдаг юм. Ингэж “морин толгой” Дугарсүрэнгийн хүү “гэзэгт” Гомбын хонгор азарганы төл гурван хонгор азарга гарчээ. Энэ азаргануудыг хүү “гэзэгт” Гомбо залгуулан өвөлж өглөг буяныг бусдад үргэлжлүүлэн түгээсэн хүн юм.
Харин “морин толгой” Дугарсүрэн эр харилгүй явсаар тавь нэлээд гарсан хойноо “казбек хар” гэдэг бүдүүн имнэг морийг эргэнд хашиж барьж авч унаж ойчоод түүнээс хойш дахин имнэг унахгүй гээд больжээ. Нас өндөр болсон үедээ 1983 онд хүүгээ дагаад Тал булагийн уурхай нүүхдээ “ембүү” Пүрвээд хээлтэй хөгшин хонгор гүүгээ өгөөд “би хүний газар үүгээр яах вэ, чи ав. Чамд ямар унага гарах нь чиний хоншоор мэдэг” гэжээ. Түүнээс хүрэн унага гарч эх нь хавар нь үхсэн байна. Хүрэн сарвааг тэжээж өсгөөд “ембүү” Пүрвээгийн “памбага” хүрэн гэдэг хурдан азарга болжээ.
“Морин толгой” хэмээн овоглуулж адуутайгаа мөнхөрсөн уурхайчин Гөлөгийн Дугарсүрэнгийн бусдад хүртээсэн адууны буян бурхан мэт ивээж, нар мэт гийгүүлсээр ажгуу.
Н.Санжаадорж
0 Сэтгэгдэл
ХХЗХ-ны журмын дагуу зүй зохисгүй зарим үг, хэллэгийг хязгаарласан тул ТА сэтгэгдэл бичихдээ хууль зүйн болон ёс суртахууны хэм хэмжээг хүндэтгэнэ үү. Хэм хэмжээг зөрчсөн сэтгэгдэлийг админ устгах эрхтэй.
-
Ням, 16:47 минут Сонгомол бага насанд Ч.Ганцогтын хээр түрүүллээ
-
Ням, 14:55 минут Сонгомол бага насанд 105 даага бүртгүүлж, 76 мордл…
-
Ням, 14:46 минут АХ-ын 104 жилийн ойн сонгомол дунд насны ангилалд…
-
Ням, 13:53 минут Сонгомол дунд насанд Д.Даяндэмидийн Наран зээрд т…
-
Ням, 13:12 минут Сонгомол дунд ангиллын хурдан хүлгүүд мордлоо
-
Ням, 12:16 минут Сонгомол дунд насны ангилалд 106 хүлэг бүртгүүлжэ…
-
Ням, 11:54 минут АХ-ын 104 жилийн ойн сонгомол дээд насны ангилалд …
-
Ням, 10:35 минут Сонгомол дээд насанд Г.Хүрэлбаатарын хүрэн халзан …
-
Ням, 09:09 минут Сонгомол дээд ангиллын хүлгүүд гарааны зурхай рууг…
-
Ням, 07:59 минут Сонгомол дээд насны ангилалд 78 хүлэг бүртгүүлжээ
-
Бямба, 16:15 минут АХ-ын 104 жилийн ойд эхний 10-т хурдалсан даагану…
-
Бямба, 15:28 минут Ш.Мөнгөншагайн сартай хээр даага түрүүллээ
-
Бямба, 14:32 минут Уралдаанч Б.Нармандах: Уяач ах нараасаа суралцах г…
-
Бямба, 13:54 минут Хамгийн бага нас дааганы уралдаанд 240 даага бүртг…
-
Бямба, 13:07 минут Уралдаанч Н.Боорчи: Шүдлэн түрүүлгэж, соёолонгоо …
-
Бямба, 12:29 минут АХ-ын 104 жилийн ойд эхний 10-т хурдалсан соёолонг…
-
Бямба, 11:20 минут З.Мэндсайханы хул соёолон түрүүллээ
-
Бямба, 09:56 минут МУ-ын Алдарт уяач Ч.Уламбаяр: Дөрвөн настай морины…
-
Бямба, 09:14 минут Фото - Соёолон мордуулахын эргэн тойронд
-
Бямба, 08:02 минут 195 соёолон бүртгүүлжээ
-
Баасан, 17:43 минут АХ-ын 104 жилийн ойд эхний 10-т хурдалсан их насны…
-
Баасан, 17:01 минут Л.Анхбаатарын хүрэн халзан морь түрүүллээ
-
Баасан, 16:01 минут Уралдаанч Ц.Түвшинсайхан: Ээжээ, ааваа хүү нь түрү…
-
Баасан, 15:43 минут МУ-ын Алдарт уяач Ч.Амарсанаа: Баянхонгороос анх у…
-
Баасан, 15:05 минут 210 их насны морь бүртгүүлжээ
-
Баасан, 12:43 минут АХ-104 жилийн ойд эхний 10-т хурдалсан азарганууд
-
Баасан, 11:58 минут МУАУ И.Золбоогийн хүрэн халзан азарга түрүүллээ
-
Баасан, 08:49 минут Фото - Азаргаа мордуулав
-
Баасан, 08:27 минут 153 азарга бүртгүүлжээ
-
7-р сарын 10 -нд Манлай уяач Х.Улам-Өрнөх: Морь айрагдана гэдэг оло…
-
7-р сарын 10 -нд Уралдаанч Б.Эрдэнэбилэг: Бөмбөгөө ахыгаа нэг оруул…
-
7-р сарын 10 -нд Б.Лхагвацэрэн:Таван жилийн дараа төрийн наадмын хи…
-
7-р сарын 10 -нд Ж.Түмэн-Өлзийн бор шүдлэн түрүүллээ
-
7-р сарын 10 -нд Тод манлай уяач О.Батбилэг:Түрүүлэх байх гэж бодсо…
-
7-р сарын 10 -нд 225 шүдлэн бүртгүүлжээ
-
7-р сарын 10 -нд АХ-ын 104 жилийн ойн эхний 10-т хурдалсан хязаалан…
-
7-р сарын 10 -нд Б.Гантигийн сартай хүрэн хязаалан түрүүллээ
-
7-р сарын 10 -нд Хязаалан 256 бүртгүүлжээ
-
7-р сарын 10 -нд Хүйн долоон худагт хязаалангийн эргэн тойронд
-
7-р сарын 02 -нд Эрдэмт уяачид, эрэмгий хүлгүүд- Тод манлай уяач С.…
-
2024 оны 8-р сарын 05 -нд Хангайн бүсийн сонгомол бага насанд Х.Бат-Эрдэнийн…
-
2024 оны 8-р сарын 05 -нд Хангайн бүсийн дааганы уралдаанд М.Цэрэнжавын хээр…
-
2024 оны 8-р сарын 04 -нд Хангайн бүсийн сонгомол дээд насанд С.Баярсайханы …
-
2024 оны 8-р сарын 04 -нд Хангайн бүсэд Я.Содбаатарын бор соёолон түрүүллээ
-
2024 оны 8-р сарын 04 -нд Хангайн бүсийн их насанд Э.Бат-Эрдэнийн Солонго зэ…
-
2024 оны 8-р сарын 04 -нд Хангайн бүсэд Д.Батбаярын Түмт хээр азарга түрүүлж…
-
2024 оны 8-р сарын 01 -нд Хангайн бүсийн сонгомол дунд насны ангилалд Г.Ганб…
-
2024 оны 7-р сарын 31 -нд Хангайн бүсэд П.Баярбатын бор хязаалан түрүүллээ
-
2024 оны 7-р сарын 31 -нд Хангайн бүсэд Г.Энхбатын хар шүдлэн түрүүлжээ
-
2024 оны 7-р сарын 28 -нд "Говьшанхын хурд-7" говийн бүсийн уралдааны сонгом…
-
Ням, 10:35 минут Сонгомол дээд насанд Г.Хүрэлбаатарын хүрэн халзан …
-
Бямба, 11:20 минут З.Мэндсайханы хул соёолон түрүүллээ
-
Ням, 13:53 минут Сонгомол дунд насанд Д.Даяндэмидийн Наран зээрд т…
-
Бямба, 16:15 минут АХ-ын 104 жилийн ойд эхний 10-т хурдалсан даагану…
-
Бямба, 15:28 минут Ш.Мөнгөншагайн сартай хээр даага түрүүллээ
-
Ням, 16:47 минут Сонгомол бага насанд Ч.Ганцогтын хээр түрүүллээ
-
Ням, 14:46 минут АХ-ын 104 жилийн ойн сонгомол дунд насны ангилалд…
-
Бямба, 09:56 минут МУ-ын Алдарт уяач Ч.Уламбаяр: Дөрвөн настай морины…
-
Бямба, 12:29 минут АХ-ын 104 жилийн ойд эхний 10-т хурдалсан соёолонг…
-
Ням, 07:59 минут Сонгомол дээд насны ангилалд 78 хүлэг бүртгүүлжээ
-
Ням, 11:54 минут АХ-ын 104 жилийн ойн сонгомол дээд насны ангилалд …
-
Бямба, 13:07 минут Уралдаанч Н.Боорчи: Шүдлэн түрүүлгэж, соёолонгоо …
-
Ням, 14:55 минут Сонгомол бага насанд 105 даага бүртгүүлж, 76 мордл…
-
Ням, 13:12 минут Сонгомол дунд ангиллын хурдан хүлгүүд мордлоо
-
Бямба, 08:02 минут 195 соёолон бүртгүүлжээ
-
Бямба, 13:54 минут Хамгийн бага нас дааганы уралдаанд 240 даага бүртг…
-
Ням, 12:16 минут Сонгомол дунд насны ангилалд 106 хүлэг бүртгүүлжэ…
-
Бямба, 09:14 минут Фото - Соёолон мордуулахын эргэн тойронд
-
Ням, 09:09 минут Сонгомол дээд ангиллын хүлгүүд гарааны зурхай рууг…
-
Бямба, 14:32 минут Уралдаанч Б.Нармандах: Уяач ах нараасаа суралцах г…
Сэтгэгдэл бичигдээгүй байна